1 секция «Төрөөбүт дойдубут историята»

Жюри: Васильева В.П. – председатель, Михайлова В.Г., Жиркова Т.Т., Иванов П.П.

2 секция «Төрүппүт-ууспут – нэьилиэк киэн туттуута»

Жюри: Мордовская В.И. – председатель, Павлова З.Г., Степанова В.Е., Семенова М.А.

3 секция «Тойбохой тэрилтэлэрэ – экономическай сайдыы кииннэрэ»

Жюри: Данилов А.Е. – председатель, Бабыканова Л.П., Васильева А.А., Бычыгырова Р.М.

4 секция «Тойбохой айар талааннаахтара

Жюри: Тихонова К.С. – председатель, Федорова В.В., Васильева Е.В., Савинова Л.Д.,

5 секция «Оскуолабыт – нэьилиэк киэн туттуута

Жюри: Халтанова А.Г. – председатель, Михайлова Т.Г., Семенова Т.И., Архангельская И.Н.

1 секция «Төрөөбут дойдубут историята»

Тойбохой туһунан үһүйээннэр уонна номохтор
Иванова Сахая,
8б кылааc үөрэнээччитэ
Номинация «Интересная тема»
Салайааччы Михайлова Т.Г.
Норуот сэһэннэринэн ( үһүйээннэринэн ), олоххо дьиң баар буола сылдьыбыт бэлиэ көстүүлэргэ, быһылааңңа, быһыыга-майгыга оло5урбут сэһэннэри ааттыыллар.
Саха үгүс былыргы сэһэннэрэ историческай докумуоннары кытта сөп түбэһэллэр. Онон кинилэр былыр, норуот суруга суох эрдэ5инэ үөскээннэр норуот тыыннаах летопиһын курдук буолбуттара. Норуот бэйэтэ олорон, үөскээн ааспыт историятыттан маннык сэһэннэргэ кичимэлээн, ыччатттан ыччатыгар биэрэн испитэ.
Норуот сэһэнигэр ахтыллар үгүс геройдар Дыгын, Омоллоон, Манчаары о.д.а дьиңнээх баар буола, олоро сылдьыбыт дьон буолаллара историческай докумуоннартан ( 17 үйэттэн ыла) биллэллэр. Дьон-сэргэ тугу ордук сө5өн-махтайан, биһирээн, сөбулээн, хай5аан эбэтэр сирэн, сөбүлээбэтин кэпсээн, сэһэн, уос номо5о оностубута норуот сэһэнигэр, үһүйээннэргэ кубулуйбут. Хас эмэ үйэлэр тухары ол сэһэннэр көлүөнэттэн колуонэ5э бэориллэн, уларыйан-тэлэрийэн бугунну куннэ дылы тиийэн кэлбиттэр.
Былыргы сэһэннэр сахалар былыргы төрүт өбүгэлэрин, а5а-ийэ ууһун төрүттээбит дьону, кинилэр олохтообут, быһыыларын-майгыларын, охсуһууларын уус-уран тыл көмөтүнэн сэһэргииллэр.
Төрөөбүт дойду туһунан үһүйээннэри хас биирдии киһи билэр эбээһинэстээх. Мин төрөөбүт дойдум 170 сааһын туолар. Билигин Тойбохой Сунтаар улууһун нэһилиэгэ эбит буолла5ына, урут Тойбохой Хочо улууһа диэн туспа ааттаа5а.
Тойбохой туһунан үһүйээннэр дьиңэ элбэх эбиттэр. Ол курдук, мин Гаврил Васильевич Ксенофонтов «Урааңхай сахалар» диэн кинигэтин аахпытым. Онно суруйалларынан, тулаайах кыыс билиңңи Ньурба сириттэн күрээн Лена өрүскэ тиийэн Тыгын а5атыгар Мунньан Дьаархаңңа кэргэн тахсан 3 уол, 1 кыыс о5ону төрөтөр. Мунньан өлбүтүн кэннэ, Тыгыңңа үлэһит буола сылдьан, батыспакка күрээн Ньурба5а кэлэн 40 ураһанан олорор Туматтары кырган баран олохсуйаллар. Кыра уол 3 уол о5олонор: Торбуох, Тархай, Омоллоон. Улахан уол Торбуох билиңңи Тойбохой сиригэр кэлэн олохсуйан кини аатынан Торбуох нэһилиэгэ диэн үөскээбит. Бу уһуйээни итэ5эйдэххэ биһиги өбүгэлэрбит Тыгыны кытары ыкса сибээстээх эбит.
Онтон Чуукаардар кэпсиир үһүйээннэрэ маннык: «Тойбохой Бүлүүнү батыһан кэлэн Тойбохойго олохсуйбут. Тойбохой Оллоохунаттан ойох ылбыт. Онтун кытта олордо5уна тоңус бухатыыра Ньуолдьаныыр былдьаан ылбыт. Ох курдук оңостон кэргэнин быыһыы ыраах айаңңа туруммут. Бэрт өр айаннаан Бүлүү өрүс төбөтүгэр Сүрүндэ күөлгэ тиийэн кэлбит. Тумара ураһа тэлэллэн турарын көрбүт. Ньуолдьаныыр бултаан кэлэр сиригэр тоһуйан күөн көрсөргө сананар. Ньуолдьаныыр үгэһинэн күн кылайа тахсыыта бултуу ааһар. Ол ааһан истэ5инэ, Тойбохой көхсүгэ ытар. Ити кэнниттэн Тойбохой өстөө5үн олорор, саастаа5ын дьаныйан баран кэргэнин ылан дойдутугар кэлэр. Өр уһаан олорбокко, хоту ааспыт үһү. Ол иһин ити сиргэ кини аата иңэн хаалбыт дииллэр».
Онтон Иванов Михаил Спиридонович-Багдарыын Сүлбэ « Уһуйээннэр, номохтор» диэн хомуурунньугар Прокопьев Прокопий Яковлевич диэн киһи суруйбутунан көрдөххө былыр Тойбох диэн тоңус олорбут үһү. Кини биир о5олоо5о, кэргэннэ5э. Кини тоңус киһи буоларын быһыытынан, биир сиргэ тохтоон олорбот эбит. Көһө сылдьан бултуур-алтыыр идэлээх эбит. Сайын биирдэ ыам кумаарын са5ана Тойбох түптэлэммит. Онтон улахан баһаар турбут. Тойбох кэргэнинээн атын сиргэ көһөн хаалбыт. Хас да сыл буолан баран кэлэн көрбүтэ, киэң хонуу ортотугар тиит мастаах арыы хаалбыт.
Тойбох өлбүтүн кэннэ кини чиэһигэр ити хонууга олохсуйбүт дьон сири Тойбохой диэн ааттаабыттар үһү диэн суруйар.
Г. В. Ксенофонтов «Эллэйада» диэн кинигэтигэр Тойбохой биллиилээх уда5ан аатынан ааттаммыт диэн суруллубут.
Р. К.Маак Бүлүү уокуругар кэлэн барарыгар Сунтаар улууһун нэһилиэнньэтин туһунан таблица оңорбут. Таблица5а көрдөххө ити кэмңэ Тойбохойго Сыралта, Туойдаах, Тубэчээн о.д.а. бааллар эбит. Онтон Тойбохой Бэрэтигэр икки бала5ан баара ыйыллар. Онно 69 киһи олорор эбит. Манна православнай часовня туппуттар. Кэлин кэңээн 53 бала5ан, 347 киһиэхэ тиийбит. Олохтоох нэһилиэнньэ сүрүн дьарыгынан дьиэ сүөһүтүн иитии эбит.
Мин санаабар, лингвист - учуонай Р.К. Маак уонна Саха историга, этнограба Г. В. Ксенофонтов чинчийбит, үөрэппит улэлэригэр уонна норуот үһүйээннэригэр оло5уран төрөөбүт дойдубут Тойбохойу төрүттээччилэринэн Лена өрустэн кэлбит сахалар буолуохтарын соп.

Тойбохой порда
Иванова Настя,
5а кылаас үөрэнээччитэ,
Номинация «Любознательность»
Салайааччы Никифорова Л.А.
Биhиги Тойбохойбутугар аан бастаан кыра самолёттар түhэн ааhар буолбуттара. Бу самолёттар үксүгэр экспедиция дьонун таhаллар эбит.
1954 сыллаахха аан бастаан Тойбохойго билиңңи «Бэрэ» күөл аттыгар ботаническай сад ойо5оhунан самолет түhэр кыра площадка сирин оңорбуттар. Онно ПО-2 диэн биир летчик уонна биир пассажир олорор икки миэстэлээх, кэлин Як-2 диэн биир летчик уонна икки пассажир олорор, үс миэстэлээх арыый обургу самолеттар түhэллэрэ.
Онтон 1959 сыллаахха уңуор Былааңңа, билигин хортуоска, хаппыыста олордор буола сиригэр иккис авиапорт баар буолбут. Онно 12 киhи олорор миэстэлээх Ли-2 самолет түhэр эбит.
Кэлин 1972 сыллаахха «Эбэ» күөл бэтэрээ өттүгэр 6 гаалаах сири самолёт түhэригэр анаан порт площадкатын оңорбуттар. Манна порт ар5аа муннугар диспетчерскэй пункт диэн кыра дьиэ тутуллубут. Бу дьиэ5э Сунтаарга көтөр дьоннорго билиэт атыылыыллара. Манна АН-2 диэн 12 киhи олорор пассажирскай, грузовой самолеттар уонна үрэхтэргэ отчуттары таhар МИ-8 вертолет түhэллэрэ. АН-2 самолет сайын ыhыахха дьону таhар, күңңэ биэс-алта төгүл рейс оңорор этэ, Тойбохойтон Сунтаарга дылы 15 мүнүүтэ көтөр. Ыhыах кэмигэр порт площадкатыгар ат сүүрдэллэр эбит.
Бу портка 1972 сыллаахха аан бастаан диспетчэринэн эдэр нуучча уола үлэлээбит. Онтон 1975 сылтан Саввинов Дмитрий Ильич диспетчердээбит. Кини кэннэ Сидоров Федор Иванович 1977 сылга дылы vлэлээбит.
Федор Иванович кэнниттэн бу портка мин хос эьэм Васильев Егор Ефремович 1977сылтан диспетчерскай пууңңа диспетчерынан уонна билиэт атыылааччынан үлэ5э киирбит.
1980-ус сыллартан массыынаннан сылдьарга анаан буор кутан үрдүк суолу оңорбуттара. Ол кэннэ самолетунан дьон аhара көппөт буолбуттар. Ол гынан баран, АН-2 грузовой самолет син биир таhа5ас, почта а5алар эбит. 1985 сыллар диэки суолу өссө тупсараннар, таhа5аhы уонна почтаны массыынаннан таhар буолбуттар.
Онтон билигин, ити порт оннугар ыал олорор уhаайбалара буолбут.

Тойбохойго тимир көлө
Винокуров Вова,
8а кылаас уерэнээччитэ,
Номинация «Юный патриот»
Салайааччы Жиркова Т.Т.
Бастакы артыаллар, хомууналар, колхозтар тэриллэн барбыттара. Манна барытыгар урукку бэйэ оноhуга тэриллэр кыамталара кырата, бө5ө-та5а буолбата5а биллибитэ. От-мас тиэйэргэ, буоланы хорутарга аты, о5уhу солбуйар тимир көлө наадата-бириэмэ ирдэбилэ этэ. Сыыйа-баайа биирдиилээн бастакы трактордар кэлэн барбыттара.
Саамай бастакы «Фордзон-путиловец» диэн 3 трактор Дьокуускай куоракка Ленанан уhаарыллан 1927 сыллаахха кэлбитэ. Бастакы трактористар Я.А.Эстеркес уонна Б.В.Попов этилэр. Кинилэр Харьков куоракка анал курска үөрэммиттэрэ.
1929 сыллаахха Дьокуускай куоракка бастакы трактористар курстара аhыллыбыта. Дьахталлартан аан бастаан Ф.Д.Соловьева-Чурапчыттан, А.Н.Яковлева-Дьокуускайтан этилэр.
Колхозтааhын күүскэ сайдарыгар массыыннай-тракторнай станциялар улахан оруоллаахтара. Аан бастакы МТС 1931 сыллаахха Аба5а сэлиэнньэтигэр Өлүөхүмэ улууhугар тэриллибитэ. Бу сылга тыа хаhаайыстыбатыгар аналлаах бастакы трактордар кэлитэлээн барбыттара. Өлүөхүмэ5э үөрүүлээх миитиннэр ыытыллыбыттара, кыттыылаахтар массыына көмөтүнэн үлэ көдьүүhүн үрдэтэргэ ынырбыттара .1932 сыл бүтэhигэр республика5а барыта 88 трактордаах 5 МТС тэриллибитэ. Биир сыл буолаат, номнуо 177 трактор буолбута. Бу сыл, атыннык эттэххэ, 1933 сылга Амма совхозка аан бастакы 4 комбайн баар буолбута, үүнүү түмүгэ 108% тэңнэспитэ. Бу кэмнэртэн ыла Саха сирин үгүс улуустарыгар тимир тиңилэхтээх көлөлөр тар5анан барбыттара.
Бу кэмнэ «сордоох суханы» солбуйа тимир көлө кэлбитин уруйдаан норуот ырыаһыттара бэйэлэрин ырыаларын-тойуктарын айбыттара.Ол курдук Амматтан төрүттээх биллиилээх ырыаһыт Екатерина Егоровна Иванова 1939 сыллаахха «Трактор кыайыыта» диэн тойугун хоһуйбута.
Аатырбыт олонхоһут,тойуксут Н.А.Абрамов-Кынат 1940 сыллаахха «Уот тыыннаах трактор көлө» диэн тойугу айбыта .
Саха уус-уран литературатыгар тимир көлө дьон оло5ор төһүү күүс буоларын суруйааччылар бэйэлэрин айымньыларыгар эмиэ ахтыбыттара. А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй «Көтөр аал», «Борокуот аал» диэн айымньыларын дьон-сэргэ кэрэхсээн аахпыта-үөрэппитэ. Оттон П.А. Ойуунускай 1926 сыллаахха «Тимир көлө» диэн хоһоону суруйбута.
Оттон биһиги биир дойдулаахпыт, суруйааччы Алексей Андреевич Иванов-Күндэ 1932 сыллаахха «Тырахтарыыс» диэн хоһоону суруйбута.
Саха народнай поэта В.М. Новиков-Күннүк-Уурастыырап 1934 сыллаахха «Тыраактарга» диэн хоһоону айбыта.
Бу курдук олох сайдыытын сырса айар, суруйар дьо5урдаахтар күүстээх-уохтаах тимир көлөнү бэйэлэрин айымньыларыгар астынан туран кырдьыктаахтык көрдөрбүттэрэ.
Тойбохойбут хабайар - хаба ортотугар саамай көстүүлээх сиргэ бастакы трактор өйдөбүнньүк буолан турар. Тимир көлө үөдүйүүтүн уонна бастакы трактористары кэриэстээн туруоруллубута . Ити кимнээх этилэрий ? Кинилэр: Владимир Иванович Амонов, Константин Николаевич Ачаясов, Николай Дмитриевич Жирков,Серафим Спиридонович Алексеев. Ыарахан үлэ5э сылдьыбыт буоланнар хайалара да суох .Бу дьон о5олоро , сиэннэрэ оло5у сал5ыыллар , айаллар – туталлар. Өйдөбүнньүк тракторы Тойбохой совхозка главнай инженеринэн үлэлээбит, билигин улууска тыа хаһаайыстыбатын саламтатын начальнига, Уаров Иван Николаевич этии киллэриитинэн, туруорсуутунан чөлүгэр түһэриллибитэ. Тиийбэт чаастарын Тыһакыыстан,Таба5аттан, «Сельхозтехника» тэрилтэтиттэн көрдөһөн булан таңмыттара.Бу үлэ 1984-1985 сылга толоруллубута.Таңыыга урут үлэлии сылдьыбыт тракторист Амонов Владимир Иванович, дэгиттэр талааннаах механизатор Николаев Гаврил Дмитриевич кыһаллан туран үлэлээбиттэрэ. Өйдөбүнньүккэ суруллубутунан,бастакы трактор биһиги Тойбохойбутугар 1952 сыллаахха кэлбит. Анал кинигэттэн көрөн «СТЗ-15/30» мааркалаах диэн быһаардыбыт.

Тойбохойго бастакы тыраахтар
Васильев Константин
2 «а» кылаас үөрэнээччитэ.
Салайааччы: Иннокентьева Ж.Н.
4 место
Аан маңнайгы көлүөһэлээх трактор 1830 сыллаахха Великобританияђа уонна Францияђа баар буолбуттара. Үксүн транспорт быһыытынан уонна байыаннай дьыалађа туһаныллыбыттар. Онтон тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр туттуллубуттар. Россияђа 1888 сыллаахха гусеничнай тракторы Ф.А.Влинов диэн нуучча механига оңорбут. Онтон 1930 сылтан элбэхтик оңорор буоланнар омук сириттэн ылбат буолбуттар.
Трактордар толорор үлэлэрин көрүңүнэн икки араастаахтар:
Тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр аналллаах.
Промышленноска.
Тыа хаһаайыстыбатыгар анаммыт трактор сири хорутарга, нүөлсүтэргэ, үүнээйини
олордорго, хомуйарга, таһар-тиэйэр үлэлэргэ туттуллаллар. Сођуруу дойдуларга кыра трактордар сүбүөкүлэ, виноград, кукуруза, хлопок үүннэриигэ туһаныллар. Онтон биһиэхэ, Саха сиригэр, от-мас тиэйэргэ, от үлэтигэр, хортуоска үүннэрэргэ, ыһыыга үксүн тутталлар.
Промышленноска – сири хаһарга, суол тутуутугар, көмүс, алмаас хостооһунугар, саңа сири оңорорго улахан кыамталаах, анал хомуостаах, бульдозернай күрдьэхтээх трактордар. Өссө улахан куораттарга хаар ыраастааһыныгар туттуллар. Ол трактордар көлүөһэлээх уонна гусеницалаах буолаллар.
Сэлиэнньэ ортотугар, кулууп тасыгар трактор памятнига турарын көрөн, хаһан, хантан кэлбитин билэр сыаллаах-соруктаах үлэ оңорон үөрэттим.
Үлэм соруктара:
Трактор историятын үөрэтии.
Тойбохойго бастакы трактор туһунан били.
Памятник туруоруллуутун историята.
Тойбохой трактористарыттан ахтыы хомуйуу, музейга сылдьыы.
Чинчийии предметэ: сэлиэнньэ ортотугар турар трактор-памятник.
Тойбохойго ХТЗ диэн масынан оттуллар трактор 1952 сыллаахха кэлбит. Ол трактор кэлэр сурађын, ођолуун-улаханныын бары истэн кэтэспиттэр. Ођолор 5х5 см. кээмэйдээх гына масс бэлэмнииллэр эбит. Тракторист куулга ол маһын уга сылдьан отто-отто буола хорутара. Ыал ол сађана ыһыырынньыгынан эрэ олорор кэмигэр трактор уотун сырдыга олус эбит.
Төһө да трактор сиргэ батары түһэ сырыттар, от-мас үлэтигэр элбэђи үлэлээбит. Дьон үлэтин чэпчэппит. Тойбохойго памятник буолан турар трактор 1992 сыллаахха Куокуну «Табађатыттан» ађалан туруоруллубута. Бу тракторга бастакы тракториһынан Амонов Владимир Иванович үлэлээбитэ.
Ачаясов Константин Николаевич Тойбохойго бастакы тракторист
1938 сыллаахха Константин Николаевиһы саңа тэриллибит Элгээйи МТС-гар трактористар курстарыгар үөрэммитэ. Онно үөрэнэн хас да сыл үлэлээн баран, дойдутугар 1945 сыллаахха эргиллибитэ. Кэлин оройуон киинигэр эмиэ МТС тэриллибитин кэннэ, Тойбохойго саңа трактор кэлбитэ. Ону Константиңңа туттарбыттара.
Константин Николаевич аан бастааңңыттан кысанан үлэлээбитэ, сыл аайы эбэһээтэлистибэтин аһара толороро. Техниканы көрүүгэ-харайыыга эдэр механизатордарга холобур буолара, элбэх сүбэни-аманы биэрэрэ. Кини ЧТЗ, ДТ-54, С-100 трактордарга үлэлээбитэ. Сылга 2000 гектарга тиийэ хорутара. Ол курдук сатабыллаах, кыайыгас үлэһит үүнэн тахсыбыта. Кэлин ыараханнык ыалдьан биһиги кэккэбититтэн туораабыта. Ол эрээри кини билигин дађаны үтүө санаата, сыһыана, сүбэһит-амасыт ађа курдук улаханнык ытыктыы-саныы сылдьабыт диэн кэпсииллэр.
К.Н.Ачаясов коммунистическай үлэ ударнигын аатын ылар чиэскэ тиксибитэ. Кини аата совхоз Бочуотунай кинигэтигэр үйэ-саас тухары киллэриллибитэ. Бу бастакы бастың тракторист холобура билиңңи ыччат техниканы баһылыырыгар көђүлүөн-көђүлүүр дии саныыбыт. К.Н.Ачаясов эйэлээх олоххо төрөөн, кини олорбут олођо умнуллубаттык хаалбытын туһунан Д.И.Саввинов 1970 сыллаахха биэрбит ахтыытыттан.
Тойбохойго баар трактордары чинчийбиппинэн араас мааркалаах трактордар бааллар. Холобур: МТЗ «Беларусь» диэн ааттыыр тракторбыт Кишинев тракторнай собуотугар оңоһуллубут. Гусеничнай ДТ-75 трактор Павлодар тракторнай собуотугар оңоһуллубут. «Кировец» диэн К-701 улахан саңа тупсарыллыбыт туохха барытыгар туһаныллар трактор Киров куоракка оңоһуллубут. Өссө ыалларга баар кыра «Шасси» трактор, кэлин кытайтан кэлэр трактордар дэлэйдилэр.

Төрөөбүт дойдум Тойбохой
Уаров Петя,
6а кылаас үөрэнээччитэ,
2 миэстэ
Салайааччы Васильева Е.В.
Тойбохой төрүттэммитин туhунан маннык үhүйээни мин эhэбиттэн истибитим. Былыыр былыр, бу билигин Тойбохой турар сиригэр Тойбохой диэн ааттаах булчут киhи олорбут. Ол кэмнэ булт-алт дэлэйбит кэмэ буолан Тойбохой булчут бултаан-алтаан дьонун аhатан олорбут. Сотору кэминэн ардах, самыыр түспэккэ 9 сыллаах кураан дьыллар буолбуттар. Тойбохой булчут дьонун табаларга олордон атын сиргэ бараары туран сирин кытта бырастыылаhар: «10 сыл устата олорбут сирим быраhаай! Аны 10 сылынан төттөрү эргиллиэм, уларыйан, байан-тайан тоhуйаар». Инньэ диэн баран уот бырахпыт. Уот үүнэн турар лиңкир харыйа ойууру барытын сиэбит, хас да сыл умуллубакка сиэнэ сыппыт. 10 сыл буолан баран Тойбохой төттөрү кэлбит, көрбүтэ-киэң нэлэмэн сыhыы үөскээбит, ортотугар 2 күөллээх, икки күөл икки ардыгар харыйа мастаах арыы ордон хаалбыт. Булт-алт баhаам үөскээбит. Онтон ыла бу сири Тойбохой булчут аатынан Тойбохой диэн ааттаабыттар. Былыр-былыргаттан бу сир өлгөм үүнүүлээх, ынах-сүөhy иитэргэ то5оостоох сир эбит. Ол иhин олохтоохтор элбэх ынах сүөhу, сылгы иитэллэрэ. Тулатаа5ы тыаларга булт-алт арааhа дэлэй буолан дьон бултаан-алтаан ас-танас булунара.
1883с. Тойбохойго аан бастаан таңара дьиэтигэр аа5ыы-суруйуу оскуолата аhыллыбыта. Оскуола 5 үөрэнээччилээ5э. Сыл аайы оскуола үөрэнээччилэрэ элбээн испиттэрэ. Тойбохой дьонун ахсаана элбээн испитэ. Бу оскуолаттан са5алаан билиигэ-көрүүгэ тардыhыы күүhүрэн, Тойбохой сириттэн элбэх үөрэхтээх дьон тахсыбыттара.
Тойбохой наhаа киэң, баай историялаах, кырдьа5ас нэhилиэк. Манна сэбиэскэй былаас олохтонорун са5ана элбэх кыргыhыылар буолбуттара. Бандьыыттар Тойбохойго кииннээн олорон, өссө да элбэх өлүүну-сүтүүнү таhаарыахтарын И.Я. Строд этэрээтэ быыhаабыта. Барыта 34 киhини бандьыыттар өлөрбүттэрэ чуолкайдаммыта, дьиңинэн 70-тан тахса киhи сырдык тыына былдьаммыта.
Араас идэлээх үлэhит дьон олорбуттара. Николай Петрович Соловьев Тойбохойдорго күтүөт буолан кэлэн совхозка художник-оформителинэн үлэлээбитэ. 1977с. оскуола5а художественнай кылаас преподователинан, кэнники сылларга эстетическэй киин директорынан үлэлээбитэ.
Саха сиригэр аан бастаан тыыннаах муннугу, юннатскай станцияны, кыраайы үөрэтэр музейы, ботаническай сады, кыhыңңы сады «Айыл5а дьиктилэрэ» музейы - учуутал, улэ геройа Георгий Евдокимович Бессонов манна Тойбохойго тэрийбитэ.
Сылтан сыл аайы Тойбохой сэлиэнньэтэ кэңээн иhэр. Тойбохой Сунтаар улууhун биир улахан нэhилиэгэ.
Ааспыт 2006 сыллаахха биhиги Тойбохойбут 170 сааhын туолбута. Быйыл буолар ыhыах Тойбохой юбилейыгар ананарын истэн, мин сайыны долгуйа күүтэбин. Кырдьа5ас сэлиэнньэ5э төрөөбүппүттэн, олорорбуттан киэн туттабын.

Будущее моей Родины
Харитонова Иза,
ученица 8а класса
Руководитель: Семёнова Р.Я.
В нашей Якутии всего 13 городов. Самый промышленный город Якутии – это Мирный. Здесь добывают алмаз. Происхождение этого слова от арабского слова «эльмис» (твердейший). Тридцатого июня тысяча девятьсот пятьдесят пятого года отряд геологов открыл трубку «Мир» и «Удачный». Трубку «Мир» открыл геолог – Юрий Иванович Хабардин. Первыми жителями города Мирный были всего шесть человек, члены отряда Юрия Хабардина. Население быстро росло. Историю алмазного рудника можно начать с рассказа о «Тихоновской палатке». Первая алмазная кампания называлась «Якуталмаз». Управляющий трестом был Виктор Илларионович Тихонов. В те времена были трудные послевоенные годы.
Наши земляки тоже работали в экспедиции каюрами-охотниками, каюрами-рыболовами, каюрами-пастухами, каюрами-сопровождающими. В настоящее время в нашем селе Тойбохое живут старики, работавшие в экспедиции каюрами-конюхами: Осипов Афанасий Данилович, Осипов Виктор Гаврильевич, Бояков Иннокентий Уарович, Яковлев Кирилл Прокопьевич. Они с гордостью вспоминают, что их труд принёс немалую пользу в алмазодобывающей промышленности. Кононова Татьяна Христофоровна, коренной житель села Тойбохой, с 1964 года работала лаборантом обогатительной фабрики. Племянница Татьяны Христофоровны Валентина Афанасьевна в настоящее время работает библиотекарем детского дома. Валентина Афанасьевна и мы, воспитанники детского дома, очень благодарны работникам кампании «АЛРОСА», треста Удачный ГОК, жителям города Мирный за их помощь в пополнении библиотеки детского дома.
Сразу же после нескольких лет своего образования кампания «Якуталмаз» стала помогать жителям нашего улуса, в основном, в строительстве и ремонте домов и Республиканской трассы. Особенно с большой любовью и преданностью до сих пор они шефствуют с детским домом.
Детский дом в Тойбохое открылся в тысяча девятьсот сороковом году. Первым директором был назначен участник Финской войны, один из первых комсомольцев, Отличник народного образования РСФСР Семён Гаврильевич Кривошапкин. Первыми воспитанниками стали тридцать детей-сирот из близлежащих наслегов. Через год началась Великая Отечественная война. Началась трудная жизнь. Население в годы войны жило бедно. Люди умирали из-за голода, болезней. С началом войны остро встал вопрос об устройстве детей фронтовиков, детей, потерявших родителей и родственников. В детском доме число детей постепенно увеличивалось. За тысяча девятьсот сорок четвертый по сорок пятый годы в детском доме проживало сто восемнадцать воспитанников. Из них семьдесят три – круглые сироты, сорок три – дети фронтовиков. Несмотря на трудную военную и послевоенную жизнь воспитатели и работники детского дома организовывали разные полезные мероприятия, чтобы дети в дальнейшей самостоятельной жизни могли использовать навыки, приобретенные в детском доме. В детском доме были организованы кружки портных, рукоделия, моделистов, музыкально-танцевальный. Женщины-воспитатели учили девочек вышивать, вязать, шить, а мальчики с удовольствием занимались в мастерской. Не удивительно, что тогдашние бывшие воспитанники строили свои дома своими руками. В Тойбохое бок о бок уже полвека живут семьи Софроновых, Николая Игнатьевича и Марии Петровны, Уаровых, Прокопия Егоровича и Любовь Егоровны, Семеновых, Якова Павловича и Елены Константиновны. Отличник народного образования РСФСР Марфа Афанасьевна Герасимова - учитель русского языка и литературы. Отличник народного образования РСФСР Яков Афанасьевич Васильев работает до сих пор учителем физкультуры. Они все - воспитанники Тойбохойского детского дома суровых военных лет. Первая воспитательница детского дома Максимова Александра Кирилловна и ветеран Великой Отечественной войны Жирков Трофим Семенович. Мы, нынешние воспитанники детского дома, ходим к ним в гости, помогаем по хозяйству.
С тысяча девятьсот сорокового года под руководством Героя Социалистического Труда, отличника образования Якутской АССР и РСФСР Георгия Евдокимовича Бессонова был организован пришкольный учебно-опытный участок. Уже в тысяча девятьсот сорок четвертом году в детском доме было большое подсобное хозяйство: шестнадцать голов дойных коров, два быка, четыре рабочих лошади, четырнадцать телят, семь голов другого молодняка, свой огород. Об этом в своем воспоминании написал бывший воспитанник Николай Николаевич Спиридонов.
С тысяча девятьсот пятьдесят девятого года директором детского дома работал Николаев Егор Михайлович. Из воспоминаний бывшей воспитанницы Скрябиной Елены Никифоровны: «Егор Михайлович Николаев наладил шефство с тружениками алмазодобывающей промышленности. Наш детский дом преобразился, вместо кружек у нас появились чашки, на окнах повесили красивые шторы, мы стали носить красивую одежду, что нам завидовали дети в селе, на столе появилась вкусная еда…» Из воспоминаний Сидоровой Евдокии Николаевны, которая воспитывалась с тысяча девятьсот пятьдесят пятого по тысяча девятьсот шестьдесят пятый год: «Самым прекрасным праздником для нас всегда была встреча Нового года. В этот день работники объединения «Якуталмаз», наши дорогие шефы, каждый год дарили нам подарки со сладостями, самое главное, с мандарином. Запах мандарина до сих пор напоминает мне праздник Нового года, моё детство. Тогда в Сунтарском районе нигде не продавали фруктов…» Михайлов Моисей Данилович, бывший воспитанник детского дома с тысяча девятьсот пятьдесят пятого по тысяча девятьсот шестьдесят пятый года: «Каждый год во время весенних каникул мы ехали с концертными номерами к шефам в город Мирный. Шефы всегда помогали детям, присылали подарки, поздравления с праздниками, даже с днем рождения…»
Кампания в тысяча девятьсот шестьдесят четвертом году построила для детдомовцев красивую, светлую столовую на сто пятьдесят мест.
В тысяча девятьсот восемьдесят восьмом году впервые в истории детского дома десять воспитанников получили возможность выехать в лагерь труда и отдыха «Мирный» в Одесскую область. Путёвку, проезд и питание – всё это оплачивало объединение «Якуталмаз». Впервые в жизни воспитанники нашего детского дома купались на Чёрном море, загорали, ели разные фрукты: черешни, абрикосы, персики.
Наше шефство сейчас стало ещё крепче. Каждый год наши дети отдыхают в течение двух сезонов в лагере «Орлёнок», а ослабленные здоровьем малыши отдыхают и лечатся в профилактории «Горняк». Но не только это, они ещё помогают в ремонте и строительстве. Помогли нам стройматериалом для строительства Эстетического центра и подсобной кухни. Планируют строить арочный спортивный зал и детскую спортивную площадку.
Например, совсем недавно ученики восьмого «а» класса из посёлка Алмазный прислали нам подарки к Новому году: мягкие игрушки, книжки раскрасками, игрушки-головоломки за их добродушное отношение к нам, детям-сиротам, огромное Спасибо!
Сейчас объединение «Якуталмаз» стало большой кампанией и переименовалось Акционерной Кампанией «АЛРОСА». Председателем АК «АЛРОСА» работает бывший воспитанник детского дома (тогда школы-интерната) Егоров Борис Сергеевич. Кампания «АЛРОСА» предоставила большой подарок жителям села Тойбохой - построила двухэтажный музей-комплекс в каменном варианте. Я и мои сверстники желаем, чтоб АК «АЛРОСА» стала ещё шире, богаче и, конечно же, желаем больших успехов в дальнейшей работе.
Мы, нынешняя молодёжь, заинтересовались профессиями, связанными с промышленностью. Например, я в будущем хочу учиться на инженера-экономиста. Я думаю, что профессии, связанные с промышленностью – актуальны, престижны, востребованы. И надеюсь, что в будущем в нашей Республике откроется ещё больше учебных заведений, связанных с отраслями промышленности.
Пусть и дальше крепнет дружба Республики Саха (Якутия) с Россией. Тогда жизнь коренных жителей и малых народностей, которые проживают в самых трудных условиях на крайнем севере Якутии, станет ещё лучше.

Отряд Ивана Строда в Тойбохое
Заболоцкий Антон,
ученик 3а класса,
3 место в секции
Руководитель: Иннокентьева Ж.Н.
Осенью 2005 года я с дядей Сашей посетил Тойбохойский краеведческий музей-комплекс, основанный Героем Социалистического Труда, заслуженным учителем, кавалером орденов Ленина, Трудового Красного Знамени, почетным гражданином республики Георгием Евдокимовичем Бессоновым. Тойбохойский краеведческий музей был создан в 1936 году на общественных началах.
В отделе «Гражданская война» представлены картины «За власть Советов», «Ледяная осада в Сасыл-Сысы», фотографии героев гражданской войны, красных партизан и т.д. Так как, моя мама, мои родственники родились в Тойбохое, и в данное время я живу в Тойбохое, меня заинтересовала картина «И.Я. Строд на пути в Тойбохой». В картине изображены красный командир на коне, вслед за ним – всадники, а на переднем плане - убегающие люди. Передо мной встали вопросы: Кто такой И.Я. Строд? Почему он оказался в Тойбохое? Что он делал?
Немного погодя я вновь оказался в музее. Внимательно посмотрел заинтересовавшую меня картину, внимательно слушал рассказ экскурсовода.
Потом, после посещения выяснилось то, над которым я задумался. Оказывается картину «И.Я. Строд на пути в Тойбохой» написал художник, к сожаленью ныне покойный, Аммос Семенович Алексеев в 70-е годы. В то время он работал художником – оформителем в музее. В эти годы он создает серию картин.
Итак, герой гражданской войны И.Я. Строд родился 10 апреля 1894 года вЛатвии, в семье фельдшера. Детство и юность его прошли в кругу друзей отца и городских обывателей.
Октябрьская социалистическая революция резко изменила жизнь И.Я. Строда. Он прошел путь от рядового царской армии до боевого командира Красной Армии. Боевые подвиги И.Я. Строда широко известны в Иркутской, Читинской, Амурских областях, Бурятской АССР, Дальневосточной республике. Но, особую известность имя И.Я. Строда получила в Якутии, где его окрестили «якутским Чапаевым». Имя его стало легендарным еще при жизни.
В конце 1921 года в Якутии началось антисоветское движение. Белые офицеры Толстоухов, Коробейников и другие, поддерживаемые японскими империалистами, которые старались захватить в свои жадные руки несметные богатства Якутии, захватили пароходы «Соболь» и «Киренск» с товарами кооператива «Холбос». Они решили немедленно приступить к формированию антисоветских отрядов. Бандиты творили неслыханные бесчинства и грабежи над мирным населением; убивали активистов, спиливали телеграфные столбы, сжигали школы, больницы.
Положение еще неокрепшей молодой республики становилось критическим. Население республики разочаровавшись от зверств, террора белобандитов сплотилось вокруг советской власти, приняло активное участие в борьбе с контрреволюцией. Для освобождения округов Якутии от контрреволюционеров были снаряжены особые экспедиционные отряды.
В это время появились первые признаки бандитизма в Сунтарском улусе, стали доходить слухи, что в Хочинском улусе организовался отряд белых, во главе которого стоит Петр Павлов.
И в начале августа 1922 года по заданию Якутского революционного штаба по установлению советской власти отряд под командованием И.Я. Строда прибыл в с. Сунтар. По сведениям, полученным от местных жителей, у Павлова было 6 отрядов по 50 человек в каждом и имелся полевой штаб, начальником которого был тойон Лука Крюков, а секретарем - бывший учитель Георгий Филиппов. Так как, пехота тормозила движение, решили идти с одной кавалерией, окружить противника, дождаться своих и тогда повести в атаку. Пройдя полдороги, отряд наткнулся на заимку в местности Кулусуннах. В заимке жил бывший политссыльный Зедгенидзе М.В. Он сообщил, что красный отряд может напороться на засаду бандитов. Поэтому, на случай засады, красноармейцы взяли между всадниками дистанцию в 100 метров, благодаря чему получилась длинная вереница конницы, голова которой подходила к опасной опушке, а хвост все еще вытягивался из противоположного леса. Если смотреть издали на двигающуюся таким образом кавалерию, то кажется, что их гораздо больше, чем на самом деле. А местность была большая равнина, окаймленная со всех сторон густым лесом. Бандиты действительно устроили засаду, но увидев массу кавалерии, растянувшуюся через всю равнину, не приняли боя и отступили. Впоследствии, из слов захваченных пленных это подтвердилось, что на них двигается не менее 200 человек красных.
Вскоре И.Я. Строд пишет письмо Павлову с предложением сложить оружие и сдаться. В это время Павлов находился в окрестностях с. Вилючан. нарочным вызвался Молотков, мировой судья Хочинского улуса. В ответе было написано, что Павлов согласен начать переговоры, если будут приняты его условия, главные из которых были: прекращение с обеих сторон военных действий, обязательство от стороны красных не проникать более 10 км от места расположения, прекращение мобилизации лошадей, полная неприкосновенность нарочных, в случае прекращения переговоров предупредить за 24 часа. Условия Павлова были приняты.
В день переговоров Строд с красноармейцами прибыли на заимку. Командир белого отряда высказался, что они боятся сложить оружия, не верят, что красные простят им убийства, о согласии всех отрядов разойтись по домам, но только с оружием в руках. Строд не согласился на эти условия и настаивал на сдаче оружия. На следующий день после переговоров была отправлена телеграмма об амнистии Павлову и 20 августа просил прислать приемщиков, в качестве которых выехал Строд с одним эскадроном и принял оружие сдавшейся банды: около 300 ружей разного образца, десятка два гранат, свыше 150 кг пороха и 400 кг свинца.
Около 100 сдавшихся бандитов распустили по домам. Были амнистированы и отпущены домой члены штаба и командиры отрядов.
Бескровная ликвидация бандитов было встречено населением с огромным воодушевлением. Имя И.Я. Строда стало самым любимым и популярным.
К началу октября 1922 года бандиты были ликвидированы почти по всей Якутии. Население вернулось к мирной жизни.
В нашем с. Тойбохой до 2006 года была улица названная в честь героя И.Я. Строда, ныне улица Г.Е. Бессонова. На этой улице находятся такие административные здания как здание правления ГУП «Хочо», ветлечебница, отделение милиции, магазин «Хочо», пекарня, теплый склад ПО «Тойбохой», ботанический сад им. 40 лет ВЛКСМ. Также на этой улице жили и живут такие известные люди нашего села как Герой Социалистического Труда Г. Е. Бессонов, ветераны войны Бабыканов Н.Я., Гуринов Н.Ф., Васильев П. И., советско–партийные работники Николаев В.А., Павлов М. Г., Давыдов Е.П., Анисимов И.Н., художник–оформитель Соловьев Н.П., механизаторы–орденоносцы Николаев П.Д., Семенов Я.П., учителя Евсеев В.Н., Иванов И.С., Иванов Н.Г., Федоров А.Н. и другие.

Потёмкин мотуруостара Тойбохойго
Михайлов Саша,
7 «б» кылааһын үөрэнээччитэ,
1 миэстэ
Салайааччы: Евсеева В.В.
Оччолорго биһиги Тойбохойбут Хочо улууһун киинэ эбит. Манна үксэ типовой, үчүгэй тутуулаах улуус быраабата, мировой судьуйа кэнсэлээрийэтэ, 2 кылаастаах оскуола, таңара дьиэтэ, атыыһыттар Г.С.Доценко, Л.Г. Крюков, С.П.Алексеев ма5аһыыннара бааллара.
Ахтыыларга сурулларынан, Григорий Алексеевич Козин дьадаңы сахалар ыарахан олохторун, кэрээн, дьадаңыны киһинэн аахпат баайдары күлэн хоһоон суруйар эбит:
Есть на севере столица,
Тойбохоем названа.
Управляют ею лица,
Коим совесть не дана.
Здесь законы совсем не знают,
Здесь одни деньги лишь в ходу
Здесь безвинно осуждают,
Кто с тойонами не в ладу.
Григорий Алексеевич Тойбохой сыһыытыттан ар5аа Атах диэн сиргэ Саха кыыһын Болурова Марияны кэргэн ылан олорбут, уоллаах кыыс о5оломмут. Кини сахалыы олус бэркэ билэрэ, араас көрдөөх кэпсээннэри сэһэргиирэ, ыллыыра уонна нууччалыы үңкүүлүүрэ. 1917 сыллаахха Өктөөп революцията буолбутугар Хочо улууһугар советскай былааһы олохтоһор, ревком чилиэнинэн талыллар. Бүлүү уокуругар бандьыыттар күөрэйбиттэригэр, милиция5а сулууспалаабыта. 1922 сыллаахха муус устар ый бүтэһигэр Павлов баандата кинини тэңэ суох киирсиигэ тутан Сунтаарга киллэрэн иһэн ынырыктык накаастаан өлөрбүттэр. Козин төһө да бандьыыттартан сору-муңу көрдөр кинилэргэ сүгүрүйбэтэх, Павловка туьаайан эппит: «Быстах дьыаланы тэрийэңңит, дьоңңо улахан алдьархайы а5аллыгыт. Советскай былаас син биир туругуруо!» - диэн.
«Козин Сунтаарга бартыһааннар уңуохтарыгар көмүллүбтэ» -, диэн ахтар Сунтаар ытык кырдьа5аьа Егоров Илья Герасимович. Ити курдук эр санаалаах революционер, интернационалист саңа олох иһин охсуһууга сырдык тыына быстыбыта.
Биһиги нэһилиэкпит дьоно нуучча «Куорсун» туһунан үтүө өйдөбүллээх. Билигин Тойбохойго кини икки хос сиэннэрэ олороллор.
Сиэнэ Павлова Анна Гаврильевна өр сылларга балыыһа5а санитарканан үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Кини ыарыһахтарга аһара алама5айа, бэйэтэ быраас курдук этэ. Анна икки о5олоро, Полина уонна Ганя, Козин хос сиэннэрэ буолаллар. Полина 4 о5олоох, улахан кыыс Туйаара балыыһа5а прачкалыыр, Коля Саскылаахха милиция5а улэлиир, юридическайга үөрэнэр, Аня СГУ филологическай факультетын студенката, Маша 11 кылаас үөрэнээччитэ. Ганя биир кыыс о5олоох, маңнайгы кылаас үөрэнээччитэ.
Григорий Алексеевич Козин туһунан Иннокентий Семенов «Тимир чуумпур» кинигэтигэр ахтыллар. Өссө Леонид Попов «Мэйи сирэ» биллэр романын геройун Олесь Дудар прототибынан эмиэ Козин буоларын биллим.



Тойбохой өйдөбүнньүк бэлиэлэрэ
Егоров Алик,
2а кылаас уерэнээччитэ,
3 миэстэ
Салайааччы Михайлова В.Г.
Тойбохойго баар паамытынньыктары мастан, бетонтан, тимир лиистэн, мрамор плиталарыттан оңорбуттар. Бө5өтүк оңоһуллубуттар сэлиэнньэ киэргэллэрэ буолан киһи хара5ын үөрдэ тураллар. Сорохторун кэм кэрдии суох оңорбута. Биир сэлиэнньэ5э бачча элбэх пааматынньык оноһуллан турара бу дойду дьоно ыраас сырдык санаалаахтарын, урут ааспыты умнубат үтүө үгэстээхтэрин көрдөрөр. Уруккуну саныыр, кэлэр колүөнэ5э кэрэ бэлиэ хаалларар дьонноох-сэргэлээх сир ыччата ыраах барар, дьонун-сэргэтин ытыктыыр буолар.
Аан бастакы гражданскай сэриигэ өлбүттэргэ анаммыт памятнигы 1958 сыллаахха ботаническай садка Сунтаар оройуонун комсомольскай тэрилтэтэ мастан туппута. Бэйэтин маңан испиэскэнэн, сулуһун кыһыл кыраасканан соппуттара.Уустар-Семенов Петр Самсонович, Кириллин Харлампий Константинович, Саввинов Семен Гаврильевич.
1965сыллаахха кулууп аттыгар Кыайыыга аналлаах мастан бастакы пааматынньык тутуллубута. Кыһыл тимиргэ сэрии хонуутуттан төннүбэтэх 49 киһи аата суруллубута. Кыайыы 20 сылыгар аналлаах өйдөбүнньүгү Егоров Федот Константинович (сэбиэт бэрэссэдээтэлэ) кө5үлээһининэн колхоз мас уустара Михайлов Семен Илларионович Семенов Петр Самсонович, Саввинов Михаил Саввич оңорбуттара.
1967 сыллаахха кылабачыгас тимиринэн космонавтарга аналлаах обелиск ыһыахтыыр сиргэ тутуллубута. Николаев Прокопий Дмитрьевич уруһуйунан бэйэтэ уонна Дмитрий Медведев сваркалаан оңорбуттара.
«Албан аат геройдарга» монумент 1970 сыллаахха Тойбохой совхоз тэрийиитинэн Аллаңа, Арыылаах, Маар Күөл, Дьаархан, Кириэстээх, Куокуну нэһилиэктэриттэн сэриигэ барбыт уонна онтон төннүбэтэх буойуттарга аналлаах тутуллубута. Манна барбыт уонна төннүбэтэх дьон ахсаана суруллубут. Соловьев Николай Петрович, Яковлев Вениамин Федорович эскизтэринэн художественнай училище студеннара дипломнай үлэлэрин быһыытынан тутуллубута. Ыһыахтыы барар суолга турар.
Коля Анисимовка анаммыт пааматынньык 1972 с. ыам ыйын 18 күнүгэр детдом территориятыгар туруоруллубута. 1922 с. үрүң бандьыыттар кинини Элгээйи диэккиттэн а5алан Чөкчөңөлөөх диэн сиргэ өлөрбүттэрэ. Тойбохой интернат оскуолатын пионерскай дружината кини аатын сүгэрэ.
Кыайыы 30 сылын көрсө сэриигэ барбыт учууталларга уонна оскуола выпусниктарыгар анаан кыра пааматынньыгы оскуола иннигэр туруорбуттара.
Кыайыы Сэргэтэ ыһыахтыыр сиргэ туруоруллубута.
1983 сыллаахха Коммунистическай партия 80 сылын көрсө 2500 кв.м. иэннээх болуоссат оңоһуллубута. Манна кыһыл мрамор бүрүөһүннээх В.И.Ленин пааматынньыга турар. Олбо5о 4,5 метр, скульптурата 3 метрэ. Автора Грузия скульптора Гуринидзе. Мирнэйдээ5и «МУАД» 5 киһилээх биригээдэтэ туруорбута.
Кыайыы 40 сылын көрсө 1985 сыллаахха кулууп кытыытыгар Соловьев Н.П. уруһуйунан уонна салайыытынан К.Д.Иванов, Л.К.Молодчик, М.А.Петров улахан пааматынньыгы бетонтан, тимиртэн уонна дюралевай билиитэлэртэн оңорбуттара.
1987 сыллаахха колхозка аан бастаан кэлбит «ЧТЗ» трактор пааматынньык быһыытынан турар. Уаров Иван Николаевич кө5үлээһининэн трактор араас чаастарын онтон- мантан булан таңмыттара.
11. 1998 сыллаахха оскуола 100 сылын көрсө уруучука бөрүөлээх , кинигэлээх өйдөбүнньүк оскуола иннигэр туруорбуттара.
12. 2005 сыл от ыйын 1 күнүгэр Кыайыы 60 сылын көрсө сэриигэ барбыттарга, тыылга кыайыыны уһансыбыт колхозтаахтарга анаммыт пааматынньык аһыллыбыта. Игнатьев В.И., Тимофеев И.С. уруһуйдара. Бэйэлэрин кытта Тимофеев И.С.,Румянцев Валентин, Алексеев Д.С. туппуттара. Суругун Ляшев А.Н., а5ыраадатын Иванов Э.К. оңорбуттара.
13. Норуоттар до5ордоһууларыгар аналлаах сэргэ «Дружба народов» почта иннигэр турар.

Тыыл ветераннарын сэрии са5анаа5ы аччык, аас-туор олохторо
Егоров Ника,
6 «а» кылааһын үөрэнээччитэ,
Салайааччы: Васильева Е.В.
Тойукка, номоххо киирбит, үс сакха уутуйан үөскээбит толу ньуурдаах Тойбохой барахсан чулуу-мааны дьонун эйэ дэмнээх, айар-тутар, тэтимнээхтик сайдан испит олохторун 1941-1945 сыллардаах уоттаах сэрии атыйахтаах уу курдук аймаабыта. Хас биирдии ыалын дьиэтин аанын ала холоруктуу тэлэйэ баттаан, дьон ньургунун хомуйа тутан, тус ар5аа кыргыс хонуутугар кыйдаабыта. Тойбохойтон 114 киһи ыңырыллыбытыттан 62-тэ сэрии толоонугар эйэлээх олох туһугар охтубуттара. Онтон 51-тэ кыайыы кынаттанан дойдуларыгар этэңңэ эргиллэн кэлбиттэрэ.
Нэһилиэкпитигэр сэриигэ сылдьыбыт ахсааннаах эрэ ветераннарбыт бааллар. Ол курдук Жирков Трофим Николаевич, Иванов Прокопий Данилович, Гуринов Николай Филиппович буолаллар.
Сэрии сылларыгар Тойбохойго 5 кыра колхоз баара: Тойбохойго – «Интернационал», Кулуһуннаахха – «Эдэр Кулуһуннаах», Ойбоңңо – «Партия 18 съеһэ», Туойдаахха – «Папанин», Сыралта5а – «Кыһыл Маай». Сэрии кэмигэр ыраах тыылга олорор биһиги оройуоммут колхозтаахтара ураты хоһуун үлэлэринэн Кыһыл Армия ньыгыл куйа5ын уһансыбыттарын туһунан 1944 сыллаахха тахсыбыт «Сталин суола» хаһыат саһарбыт страницаларыгар кэпсэнэр.
Хорсун буойуттар кыргыһыыга сылдьар кэмнэригэр Тойбохой олохтоохторо ыраах тыылга олорон «Тугу барытын – фроңңа» диэн ыңырыыннан үлэлээбиттэрэ. Барыта ханыылаах диэбиккэ дылы, сэрии кэмигэр утуу-субуу уот кураан, сут дьыллар буолбуттара. От, бурдук кыайан үүммэккэ, дьон оло5ор-дьаһа5ар кыһал5алар үөскээбиттэрэ. Ол да буоллар нэһилиэк олохтоохторо өстөө5ү түргэнник кыайар туһугар аһыыр аһа, таңнар таңаһа суох сылдьан, сайыңңы уот куйааска, кыһыңңы бытархан тымныыга ким туох кыахтаа5ынан өйүн-санаатын ууран туран, фроңңа ситимэ быстыбат көмөнү оңорор иһин түүнүн-күнүһүн билбэккэ, бэйэни харыстаммакка үлэлээбиттэрэ.
Сэрии кэмигэр государство5а төлүүр нолуок арааһа олус элбэх этэ: подоходнай, сүөһү нолуоктара, эт-арыы нолуоктара, оһох нолуога, байыаннай заем, ис түһүк нолуога, поставка бурдугунан нолуога.
Нэһилиэнньэ нолуоктары төлүүрүн таһынан оборона фондугар үбүнэн уонна туох кыалларынан барытынан көмөлөспүтэ. Со5отох Тойбохой нэһилиэгин олохтоохторо оборона фондатыгар 3325 солкуобай харчынан, 11886 солкуобайы заемунан биэрбиттэрэ, сэрии сэбигэр анаан металлолом хомуйаллара. Итини тэңэ сэриилэһэр армия5а ичигэс таңаһы ыытыы тэриллибитэ, онно үлэлэрин кэнниттэн сэриигэ анаан үтүлүк, кэтинчэ тигэн ыыталлара. Ол күүрээннээх үлэ5э 1941-45 сс, оскуола үөрэнээччилэрэ эмиэ кыттыбыттара. Кинилэр о5о саастара оонньууну, көрү көрсүбэтэ5э. 6-7 саастарын туолаат үлэ5э эриллибиттэрэ. Дьоннорун кытта сарсыарда күн тахсыа5ыттан киэһэ сүтүөр диэри үлэлииллэрэ. Дьиңинэн, Тойбохойго аччыктааһын, хоргуйуу, аһылыга суох быстарыы сэрии буолуо биир сыл инниттэн са5аламмыта.
Ол курдук билигин 70-80 саастарын ааспыт кырдьа5астар сэрии са5ана оонньуу диэн тугун билбэккэ улааппыт, билигин «Тыыл ветераннара» буолаллар.
Кинилэр сүрүн үлэлэринэн саһааңңа, окко о5ус сиэтиитэ буолара. Кыһыңңы тымныыларга, сайыңны үөн-көйүүр хойуутук түһэр кэмигэр ити олус ыарахана. Өһөспүт о5уһу сиэтэ, үүрэ сатаан кумаар аһылыга буолан ытыы сыһаллара. От мунньуутугар улахан дьону кытта, от отууга хоно сылдьан күһүңңэ диэри оттоһоллоро. Кураан дьыллар буоланнар аһыыка өрө турара. Онно о5олор икки буолан куул тутан буола устун хаамаллара, оччо5о аһыыкалар куул иһигэр түбэһэллэрэ. өннук гынан үстүү куул аһыыканы хомуйаллара. Күһүн бурдук хомууруттан тохтубут бурдук туораахтарын итигэстииллэрэ. Долгучуогунан киирбит маһы эрбииллэрэ, онтон да атын үлэлэри толороллоро.
1942-1943 сылларга бурдук, хортуоска, о5уруот аһа тура үлүйэн хаалбыта. Байыаннай нолуок төлөбүрүгэр ыал бүтэһик ына5ыттан мэлийбитэ. Хоргуйуу сир – дойду үрдүнэн бүрүүкээбитэ. Хоргуйан сирэйэ испит киһини «дьэнкэрбит» дииллэрэ. Дьэнкэрэн суолга өлбүт дьону сэбиэт дьиэтин таһыгар өйөннөртөөн кэбиһэллэрэ. Бу өлбүт дьоннору бэйэлэрэ нэһиилэ сылдьар дьоннор, кыайан харайбакка барыларын уопсай ииңңэ көмөттүүллэрэ.
Сыллар ааһыахтара. Улуу сэрии героизма үйэлэри уңуордаан, махталлаах көлүөнэлэргэ бэриллэн иһиэ5э. А5а саастаах дьоннорбут хорсун охсуһуулара, үлэлэрэ – хамнастара суолдьут сулус, ыңыра турар, сирдиир маяк буолуохтара.
Мин эбээм Габышева Матрена Егоровна, эһээм Тотонов Василий Павлович эмиэ тыыл бэтэрээннэрэ буолаллар. Кыайыы 60 сылыгар анаан ийэм Тойбохойдоо5у музейнай комплекска альбом оңорон бэлэхтээбитэ.

Мин олорор уулуссам «50 лет Победы»
Суруйда: Попов Илья,
4 «б» кылаас үөрэнээччитэ
Мин «Кыайыы 50 сыла» уулуссатын 12 нүөмэрдээх Тойбохой нэһилиэгин дьиэтигэр олоробун.
Биһиги нэһилиэкпитигэр 1792 киһи олорор, онтон 14 сааһыгар дылы 415 о5о баар. Биһиги уулуссабытыгар 13 ыал олорор онтон 51 киһи, о5ото 18, 4 о5о детсадка сылдьаллар, 1 тыыл ветерана баар. Биһиэхэ уулуссабытыгар саамай элбэх о5олоох ыал Сметаниннар. 5 ыал хаһаайыстыба тутан олороллор, 9 техника баар.
Мин Корниловтар дьиэ кэргэннэрин билиһиннэриэхпин ба5арабын. Ыал а5а баһылыга Владимир Никанорович, Өлүөхүмэ улууһун Кыыллаах Арыы нэһилиэгиттэн төрүттээх. 1978 сыллаахха Дьокуускайдаа5ы 1 № педагогическай училища физкультурнай отделениятын бүтэрбитэ. Кыыллаах Арыы оскуолатыгар физругунан 12 сыл үлэлээбит, онтон Тойбохой орто оскуолатыгар 10 сыл физкультура учууталынан үлэлээбит. Кини спорт көрүннэриттэн ордук: сүүрүүнү, волейболу, спортивнай туризмы, гиирэни анньыныыны уонна мас тардыһыытын дьарыктыыр этэ. Дэңнэнэн имбэлиит буолан баран ыкса олорор ыалларын о5олорун мунньан саахымат куруһуогар эрчийтэлиир. Куруһуок тэриллэн сылтан-сыл аайы дьарыктанарбыт тупсан иһэр. Ийэлэрэ Анна Степановна төрүт Тойбохой олохтоо5о. Кини көмүс тарбахтаах, элбэх сатабыллаах, биһигини туойунан, пластилинынан уонна туустаах тиэстэннэн араас оңоһуктары, кыыллары оңорорго үөрэппитэ.
Корниловтар дьиэ кэргэттэрин тэрийиитинэн «Сайдыс» лаа5ыр үлэлээбитэ түөрт сыл буолла. Быйыл сайын «Сайдыс» лаа5ырга 25 о5о буолан сырыттыбыт. Лаа5ырга спорт араас көрүңүнэн дьарыктаммыппыт, сүүрүү, масс тардыһыы, ыстаныы. Саахыматтыыбыт, дуоматтыыбыт уонна английскай тылга, хоһооңңо ырыа5а Ирина Николаевна үөрэппитэ, иллэң кэммитигэр үңкүүлүүрбүт, ыллыыбыт. Сайыңңы сынньалаңмытын үчүгэйдик атаардыбыт Анна Степановна, Владимир Никанорович биһиги уулуссабытыгар олороллоругар астынабын.

2 секция «Төрүппүт-ууспут – нэьилиэк киэн туттуута»

Сатабыллаах мас ууһа
Седельникова Кыыдаана,
5а кылааc үөрэнээччитэ,
1 миэстэ
Салайааччы: Никифорова Л.А.
Биһиги Тойбохойбут бөһүөлэгэр элбэх мас уустара олорон, улэлээн ааспыттара. Кинилэр талааннара, уһанар дьођурдара, биьиги нэһилиэкпит улаатарыгар, сайдарыгар улахан кылааттарын уурбуттара. Ол иһигэр ааттыам этэ хос эһэбин, Иванов Павел Ксенофонтовиһы.
Мин хос эһэм 1893 сыллаахха Тођой Сэлэ Быыратын Маарыгар алта ођолоох Аана уонна Ксенофонт диэн ыалга иккис ођонон күн сирин көрөн, ыараханы – чэпчэкини билэн улааппыта. Уолан киһи ситэн - хотон кэмэ- кэрдииһэ кэлэн, ыал буолар анала туолан, Аллаңа Кыталыгыттан төрүттээх Аана Тихоновналыын олођун холбообута. Быыраларын Маарыгар туспа буруо таһааран икки уол ођоломмуттара. Олортон бастакы күн сирин көрбүт ођолоро - билигин баар эһэм Иванов Леонид Павлович 78 сааһыгар сылдьар. Хос эһэм кэргэнэ, Аана, эдэр сааһыгар ыалдьан өлбүтэ. Кэлин, бастакы ођото биэс саастаађар, Амбросьева Евдокия Ефимовналыын сүбэлэрин холбообуттара, ађыс ођоломмуттара. Эһэм инники ођолорунаан холбоон уон ођоломмута. Хомойуох иһин, тођус ођо бары кыра саастарыгар араас ыарыыттан суорума суолламмыттара. Хос эһэм 73 сааһыгар 1966 сыллаахха бу орто дойдуттан суох буолбута.
Павел Ксенофонтович Тойбохойго биллэр нарын ыпсарыылаах тутуулаах мас ууһа этэ. Ону ааһан, тимиртэн бэйэтэ уһанарыгар, оһуордууругар туттар сэбин - сэбиргэлин хайдах бађарар аал киэниттэн уратыта суохтук онороро үһү. Былыргы олох усулуобуйата хайдађын бэйэђит билэђит. Оччолорго уот-күөс суођа. Эһэм сүмэчи, көмүлүөк уотугар илииннэн араас нарын оһуордаах эңин-эгэлгэ ыскааптарын, дьыбааннарын. нарын чочуонай атахтаах устуулларын, ођо олорор кириэһилэлэрин, утуйар ороннорун, уруок аађарга анаан кыра остуоллары онортуура. Итини эһэм барытын сакааска онороро. Ити курдук, кини тэрилтэ дьиэтигэр эмиэ сүмэчинэн элбэхтик уһаммыта. Кини элбэх оңоһуктара бастакы музейга хаалбыта, онно араас мас ааркалары, витриналары, араамалары, наличниктары, ааннары онорбут. Хос эһэм ботаническай сад тэриллэригэр кылаата эмиэ элбэх. Садка киирэр ааркалары, үүнээйи оградаларын, дьон сынньанар культурнай беседкатын уонна комсомолга анаммыт памятнигы онортообута. Эһэм туһунан ахтыытыгар Социалистическай Үлэ Геройа Георгий Евдокимович Бессонов бу курдук суруйбут: «…Байбал сугэнэн уонна атын туттар сэптэринэн сатабыллаахтык туттара. Кини илиититтэн мас оңоһуктар олус тупсан оңоһуллан тахсаллара. Кини оңоһуктарын кичэйэн - кыһаллан онороро. Кинини умнар сатаммат. Кинини бары сыаналыырбыт, убаастыырбыт…». Маны таһынан, бастакы этээстээх оскуоланы, начальнай оскуоланы, детдом корпустарын тутуспута. Колхоз сађана араас тутууларга прорабтаабыта. Оскуолађа эһэм үлэ уруогун ођолорго үөрэппит эбит. Ол үөрэнээччилэриттэн биирдэстэрэ Тойбохой биир кырдьађас олохтоођо Николаев Прокопий Дмитрьевич баар. Кини эһэм туһунан маннык ахтар: «Кини элбэх саңата суох былыргылыы нус-хас майгылаах киһи этэ. Кини мас суорарыгар сүгэтэ кыратык тобурђаан тыаһыыр этэ. Мин кинини кытта алтыһан үлэлээбиппинэн дьоллоохпун…».
Көлөһүнүн элбэх тутууларга хаалларбыт сытыы кылыс туттар сэптээх мас ууһа диэн мин хос эһэм буолар. Кылгастык түмүктээн эттэххэ, мин хос эһэм туһунан элбэђи биллим. Маны билэрбэр билигин баар хос эһэм уола, Иванов Леонид Павлович, көмөтө - сүбэтэ элбэх. Уонна эһэбин кытта сүбэлэһэн баран хос эһэм уһаммыт тэрилин Тойбохойдоођу музейга үйэлэргэ аата ахтылыннын диэн бэлэх туттарбыппыт.

Мин эһэм Семенов Яков Павлович
Семенов Яша,
5б кылаас үөрэнээччитэ,
номинант «Лучшая поисковая работа»
Салайааччы: Халтанова А.Г.
Эhээм Үлэ, Тыыл ветерана, харађынан бастакы группалаах инвалид Семёнов Яков Павлович 1932 сыл олунньу 9 күнүгэр Уhун-Күөл бөһүөлэгэр Айах нэhилиэгэр төрөөбүтэ. Ийэтэ 1940 сыллаахха, ађата 1943 сыллаахха өлбүттэр. Улахан убайа 22 сааhыгар 1943 сылга сэрии хонуутугар охтубут.
Эhээм Тойбохойго 1946 сыл атырдьах ыйыгар кэлбитэ.
Билиңңи сельпо олбуоругар дьиэлээх Болуров Өндүрэйдээххэ хоммут. Сарсыарда араадьыйа саңатыттан уhуктан кэлбит. Муннукка үөhээ хара хордуоңка төгүрүк тэриэккэ саңара турар эбит. Дьиэтигэр убайын патефонун холбоон истэр буолан ыраахтан проводынан дьон саңата кэлэр диэн билэр эбит.
Онтон иккис сөхпүтэ диэн ођо дьиэтин корпуhа: үрдүк, киэң дьиэ, түннүктэрэ улаханнара, сырдыга. Уонна оскуола дьиэтэ: этээстээх, балконнаах сүдү улахан дьиэни сөђө кербүт.
Ођо дьиэтигэр олус үчүгэйдик олорбут. «Бэрээдэк кытаанах этэ. Мээнэ мэниктии сылдьарбын өйдөөбөппүн. Мэлдьи шахматтыыр, тустар, оонньуур этибит» диэн ахтар. Учууталлара Попов Илья Андреевич уонна Усов Дмитрий Дмитриевич уhуйбуттарынан, саахымакка оонньуурга үөрэммит. 1954 сылга оскуола үөрэнээччилэригэр оройуоңңа бастаабыта.14 ођону кытта оонньоон 13 очкону ылан чемпионнаабыта. 1970, 1980 сылларга оройуоңңа улахан дьоңңо чемпион.
Ођо дьиэтигэр 1954 сылга диэри олорбут. Учууталларын уонна иитээччилэрин төрөппүт дьонун курдук саныыр буолбут, ол иhин Тойбохойго олохсуйан олорор.
7 кылааhы бүтэрээт МТС-ка үлэлии барбыт. Элгээйигэ трактористар курстарыгар үөрэммит.
1959 сылга колхозтар бөдөңсүйэн совхоз буолбуттара. Онон МТС-тан трактористары совхозтарга биэрэр буолбуттара. Онно сөп түбэhиннэрэн эhээм Тойбохой совхозка кэлбитэ.
Совхозка vлэтин Куокунуга Табађа кырыс сирин тиэриигэ сађалаабыт. Онтон Тойбохой совхозка үлэтин салђаабыт. Маhынан оттуллар трактортан сађалаан совхозка кэлэн араас маркалаах трактордарга үлэлээбит.
1973 сылга диэри С-100 тракторынан Куокунуга, Кириэстээххэ быhыт быhааhына, ханааба хаhыыта, сыыр оңоруута, Тойбохойго Хадьађа суолун оңоhуута;
1974 сылтан ДТ-75 тракторга сайынын мехзвенођа от кээhиитэ, кыhынын мас тиэйиитэ;
1976 сылтан 1984 сылга диэри погрузчиктаах ДТ-75 тракторынан сайынын суол оңоhуутугар буор, кыhынын бэрэбинэ тиэйиитэ.
1984 сылтан 1988 сылга диэри С-100 тракторынан совхоз отделениеларын суолларын оңоруу.
1988 сылтан 1990 сылга диэри техника складын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ.
Үлэтигэр мэлдьи үрдүк көрдөрүүлэри ситиhэрин иhин Партия уонна правительство «Бочуот Знага орденынан нађараадалаабыта.
Эhээм харађынан төһө да көрбөт буоллар олус мындыр. Урукку алдьаммыт электротабаардары илиитин иминэн ремоннуур.
Эhээбин кытта таайым Еремеев Николай Константинович тэбис тэңңэ совхозка үлэлээбитэ. Кини болуотунньук, мас ууhа этэ. Кини олорор дьиэтин, дьиэ иhинээђи тэриллэрин өйүн мындырынан, илиитин сатабылынан оңостубута. Билигин биhиги туhана сылдьабыт. Таайбыт 2001 сыллаахха ыалдьан олохтон туораабыта.
Мин ађам, Семенов Григорий Яковлевич, 26-с сылын техникађа үлэлии сылдьар. Кини ађатын уонна таайын курдук үлэтин Тойбохой совхозка сађалаабыта.
«Билигин бары барыта техника күүhүнэн үлэлэнэр буолла, онон эhиги үөрэђи кытаатан идэђитин сөпкө талан, араас техниканы баhылааң!» диэн биhиги эhээбит сүбэлиир.

Доблестный труд в тылу
Осипов Сеня,
ученик 8а класса,
Руководитель: Семенова Т.И.
Уже 62 года минуло с того времени, как закончилась Великая Отечественная война. Все дальше и дальше уходят в глубь истории ее грозные героические годы. Но время не властно выветрить их из народной памяти. Мы не забыли громадную цену, заплаченную за победу-миллионы человеческих жизней. Храним благодарную память о тех, кто защитил и спас нашу Родину от врагов, принес мир и счастье народам, кто самоотверженно трудился в тылу.
Повысилась роль женщин и в руководстве производством. Я хочу немного рассказать о женщине, которая работала председателем колхоза «Кысыл Маай» в Тойбохойском наслеге. Звали ее Семенова Пелагея Сергеевна, Она была родной сестрой моей бабушки по матери.
Пелагея Сергеевна родилась в 1904 году в Нахаринском ( ныне Крестяхском) наслеге в бедной семье. Будучи комсомолкой в 1930 г. училась на курсах облколхоза, После окончания курсов работала заведующей избой-читальней, фермой. Потом ее назначили председателем колхоза «Сырдык суол».
В годы войны вступила в ряды КПСС. В 1942 г. работала директором районного дома культуры, председателем Бордонского наслежного совета. Затем ее назначили председателем колхоза «Кысыл Маай» в Тойбохойском наслеге. В то время было всего 5 колхозов. По данным 1944 г., в колхозе «Кысыл Маай» было 48 человек, 17 хозяйств, поголовье скота 71, из них- 19 коров, 88 –лошадей. Всем этим хозяйством и людьми руководила Пелагея Сергеевна. Как в известной якутской песне поется, каждая женщина работала за пятерых мужчин.
Читаем в книге «Тойбохойцы – на войне и в тылу» воспоминание Кириллиной- (Федоровой), заслуженного учителя Республики Саха: «Нашим колхозом руководили умные, умелые люди, Из них я особо выделила бы Семенову Пелагею Сергеевну и Семенова Афанасия Андреевича. Пелагея Сергеевна была вдовой, У нее было 2 дочери. Энергичная женщина средних лет, она была строгой, требовательной, смелой, находчивой руководительницей. Ее колхозники очень уважали.»
Позже Пелагея Сергеевна была награждена медалью «За трудовую доблесть в Великой Отечественной войне 1941-1945 г.г.» Была одним из ветеранов колхозного строительства в районе После войны в 1949-1950 г.г. она работала заместителем председателя Сунтарского сельпо. Пелагея Сергеевна умерла в 1966 году на 62-м году жизни. Ее дочь, Семенова Октябрина Николаевна, ветеран педагогического труда, живет в Кокуну. Чтобы осветить жизнь и трудовой путь Пелагеи Сергеевны, я провел небольшую поисковую работу. Попросил написать воспоминание о ней родную сестру, Семёнову
Марфу Сергеевну, живущую в селе Сунтар и дочь Семёнову Октябрину Николаевну.
Другим человеком, кто самоотверженно работал на трудовом фронте в годы Великой Отечественной войны, является мой дед по отцу Осипов Петр Семёнович. Он родился 15 мая 1926г во втором Жарханском наслеге в бедной семье. 1934г поступил в Бордолахскую школу в шести километрах от села. Учился четыре года. В то время в школе училось всего 18 детей. Потом в 5-6 классах учился в Сунтаре. И на этом прекратилось дальнейшее обучение в школе. И стал работать в колхозе на сенокосе, на трёх фермах пастухом.
По воспоминаниям деда, его призвали в армию в 1945 г. в мае месяце. В течение двух недель дед работал в Сунтаре по закладке фундамента туббольницы. На трудовой фронт их отправили на пароходе по реке Вилюй. Когда добрались до Якутска, их назначили на работу по заготовке дров. В июне месяце из Якутска направились на пароходе «Красная пятилетка» в Тикси. Было их свыше тысячи человек. Из Витима, Бодойбо, Ленска, Олёкминска, Нюрбы, Сунтара. В Тикси работали на погрузке угля по двум сменам. Одна смена длилась 12 часов. Ели прямо на ходу. Грузили дерево на судно. Судна были очень большие. Так работали в течение трёх месяце беспрерывно. Давали им во время работы спецодежду. Жили в бараке.
Вернулись оттуда на пароходе. В устье реки Вилюй сошли с парохода 250 человек. И мой дед в их числе. Они должны были пешком доехать до родных мест. Это было поздней осенью. Шли около месяца. Ночевали в селе Кобяй и в Нюрбе. И насилу доехали к своим в ноябре. По возвращении мой дед начал работать в колхозе на сенокосе, на заготовке дров. Потом работал бригадиром, продавцом. Также работал на звероферме. С 1966г до 1992г работал в мясокомбинате товароведом-приёмщиком. Сейчас он пенсионер, на заслуженном отдыхе. Инвалид первой группы по зрению. Ветеран тыла и труда. Награжден медалью «За трудовую доблесть в Великой Отечественной войне 1941-1945 г.г.».



Эһээм Васильев Прокопий Иванович
Васильева Туяра,
7 б кылаас үөрэнээччитэ,
Номинация «Содержательный доклад»,
Салайааччы: Васильева В.П.
Мин эһэм Прокопий Иванович 1944 сылтан са5алаан үлэһит буолбут уонна 1987 сыллаахха диэри норуот хаһаайыстыбатын араас салаатыгар үтүө суобастаахтык үлэлээбит. Эьэм олус үлэһит киһи эбитэ, бииргэ алтыһан үлэлээбит дьонноро, нэһилиэк олохтоохторо билиңңэ диэри үтүө тылынан ахталлар, саныыллар. Кини үлэтин саламта эмиэ үрдүктүк сыаналаабыт. Ол туоһутунан элбэх ахсааннаах Саха республикатын правительствотын, коммунистическай партия уонна комсомол обкомун, ис дьыала, үөрэх, культура министерстволарын, Сунтаар оройуонун, «Тойбохой» совхоз саламталарын бочуотунай грамоталара туоһулууллар.
Эһэм Прокопий Иванович нэһилиэк советын председателинэн үлэлээбит үлэтин опытын чинчийэн үөрэтии билигин барыахтаах муниципальнай (олохтоох салайыныыга) реформа ыытыллар кэмигэр ордук туһалаах буолуо этэ. 70-80-с сылларга Тойбохойго дьон олоххо-дьаһахха кө5ун көбүтүүгэ, онно оло5уран үлэ-хамнас таһаарыыта үрдүүрүгэр, бэрээдэк тупсарыгар олус элбэх үлэ барбыта, нэһилиэнньэ күннээ5и оло5ун-дьаһа5ын боппуруостара дьон олорор сиригэр сүктэриллэрин быһыытынан, олохтоох былаас нэһилиэнньэ5э ордук чугас курдуга.
Эһэм туһунан чинчийэр үлэни ыытарбар кини архивын, бииргэ үлэлээбит, үөрэммит до5отторун ахтыыларын, суруктарын туһанным. Кини Тойбохой нэһилиэгин баай историятын кэрэһилиир, бастың үлэһит дьоннорун туһунан кэпсиир элбэх ахтыылары, хаартыскалары, Тойбохой сельсоветын үлэтин опытын туммут материаллара бу үлэни суруйарбар көмө буолла.
Мин эһэм Васильев П.И. 1925 сыллаахха Дьаархан нэһилиэгэр «Соппуон тыымпыта» диэн 3-4 ыаллаах кыракый түөлбэ5э дьадаңы ыалга төрөөбүтэ. Биэс бииргэ төрөөбүттэрдээ5э (убайдаах, икки бырааттаах уонна балтылаа5а, кыра быраата уонна балта сэрии сыл өлбүттэрэ). А5ата икки хара5а суох Павлов Архип, ийэтэ Дария диэн этилэр. Быстар дьадаңы ыал о5ото буолан кыра эрдэ5иттэн үлэ диэни билбитэ. А5атыгар талкынан дьоңңо тирии имитэригэр көмөлөһөрө, ыалга илии-атах буолан кыра да буоллар ас-таңас булара. Уон саастаа5ар ийэтин тастың балтыта Ааныска иитэ ылбыт. Ииппит а5ата Васильев Иван Ефимович 1941 сыллаахха бастакы ыңырыкка сэриигэ баран 1942 сыллаахха Ленинград куораты көмүскүү сылдьан сэрии хонуутугар охтубут.
Сэрии сылларыгар син эмиэ атын сэрии дьылын о5олорун курдук колхозка үлэлиирэ, а5ата бараатын кытта төрөөбүт кыра быраатын иитиһэрэ. Эһэм 1944 сыллаахха сэттэ кылааһы бүтэрэн баран, Дьаархан нэһилиэгэр аа5ар бала5ан сэбиэдиссэйинэн ананан үлэтин са5алаабыта. Ол туһунан биһиэхэ маннык ахтан кэпсиирэ: «Мин а5ыйах устуука кинигэбин, хаһыаттары сүгэ сылдьан кыра-кыра түөлбэлэринэн олорор ыаллары кэрийэрим, хаһыат сонуннарын аа5ан биэрэрим, кэпсиирим. Мин кэлэрбин дьон олус кэтэһэллэрэ, үөрэ-көтө көрсөллөрө».
1945-51 сылларга армия5а сулууспалаабыта. Сибээс полковой оскуолатыгар үөрэнэн сибээс механига диэн идэни ылбыта уонна военнай телеграфка 4 сыл сулууспалаабыта. Советскай армия кэккэтигэр сулууспалыыр сылларыгар комсомольскай лидер, боевой-политическай бэлэмнэнии туйгуна этэ, командованиеттан хас да төгүл хай5ал грамотанан на5араадаламмыта.
1962 сыллаахха партия райкомун бюротунан Ленин аатынан колхоз Тойбохойдоо5у учаастагар сэбиэдиссэйинэн ананан 1965 сылга диэри 3 төгүрүк сыл үлэлээбитин кэннэ колхоз парткомун, правлениетын быһаарыыларынан капитальнай тутууну ыытыыга кадры бэлэмниир наадатыгар Якутскайдаа5ы тутуу маастардарын бэлэмниир биир сыллаах оскуола5а үөрэммит. Бу оскуоланы 1966 сыллаахха бүтэрэн бөдөңсүйбүт Ленин аатынан колхоз киин тутуутун бригадирынан, 1967-71 сылларга Тойбохой совхозка тутуу отделын прорабынан үлэлээбит. Оччолорго Тойбохой совхоз 8 нэһилиэги - Тойбохойу, Арыылаа5ы, Дьаарханы, Маар-Күөлү, Аллаңаны, Куокунуну, Кириэстээ5и уонна Бүлүчээни хабара. Ити нэһилиэктэргэ совхоз араас типовой да, хаһаайыстыбаннай да тутуулары ыытара. Онтон 1971-72 сылларга совхоз хаһаайыстыбаннай чааска директорынан үлэлээбит. 1972-85 сылларга 13 сыл устата Тойбохой Советын исполкомун председателинэн быыбарданан пенсия5а тахсыар диэри, онтон 1985-87 сылларга совет секретарынан үтүө суобастаахтык үлэлээбит. Кини курдук 16 сыл устата эҥкилэ суох сельсовет председателинэн, секретарынан үлэлээбит дьон бука а5ыйа5а буолуо. Оччолорго совет председателэ нэһилиэккэ со5отох былаас бэрэстэбиитэлэ буолара. Миэстэтигэр дьыала туругун иһин нэһилиэнньэ иннигэр эппиэтинэстээх, олохтоох суолталаах боппуруостарга сүрүн быһаарар оруоллаах сельсовет уонна кини председателэ буолаллара. Кыһынын сүөһү кыстыга, сүөһүгэ эбии аһылыгы бэлэмнээһин, оттон сайынын от оттооһуна барыта сельсовет кыттыгаһа, салайыыта, хонтуруола суох барбата. Онон оччолорго олох олус күргүөмнээ5э, үлэ-хамнас күөстүү оргуйара.
Прокопий Иванович суруйан хаалларбыт ахтыытыгар эппит: «Исполком председателинэн үлэлээбит 13 сылларым киһи уонна салайааччы быһыытынан саамай сиппит-хоппут кэмим этэ. Ол иһин түүннэри-күнүстэри сылайары-элэйэри аахсыбакка нэһилиэк үлэтин барытын кэриэтэ салайан, хонтуруоллаан, көмөлөһөн ыыппытым». 1979 сыллаахха Советтар республикатаа5ы куоталаһыыларыгар «Бастың общественнай бэрээдэктээх, үрдүк культуралаах нэһилиэнньэлээх пуун иһин» хамсааһыңңа Тойбохой нэһилиэгэ саамай улахан кыттыыны ылбыт. Общественнай бэрээдэги тупсарыыга, сэлиэнньэ көрүңүн уонна кини культуратын үрдэтиигэ нэһилиэк общественноһа бары турунан үлэлээһинэ тэриллибит. Бэрээдэги олохтооһуңңа народнай дружина, арыгылааһыны утары охсуһар тирэх пуун совета, олорор сиринэн үлэни ыытыыга киин штаб, дьахталлар уонна төрөппүттэр советтара, табаарыстыы суут таһаарыылаахтык үлэлээбиттэр. Үлэ хайдах баран иһэрин исполком хонтуруоллуура, үлэ хаамыытын нэһилиэнньэ5э тута тиэрдэн иһии тэриллибит. Дьэ ити курдук былааннаах, ситимнээх, нэһилиэк общественноһа бары өрө турунан Тойбохой нэһилиэгэ бүтүн республика5а биллибит. Буруйу оңоруу, күлүгээннээһин дэң кэриэтэ таһаарыллар буолбут. Оройуон, республика сельскэй советтарын председателлэрэ опыт атастаһа кэлэллэрэ, үлэни тэрийии опытын сырдатар семинардар тэриллэллэрэ. Тойбохой сельскай советын общественноһы кытта үлэтэ бастың опыт быһыытынан тар5аммыт. 1980 сыллаахха республика5а тыа сирин советтарын председателлэрин идэлэрин үрдэтэр курска Тойбохой нэһилиэгэр олорор сиринэн үлэни тэрийии опытын туһунан кэпсээн киэң сэңээриини ылбыт.
70-80-с сылларга нэһилиэнньэни кытта үлэни тэрийиигэ талааннаах дьоннор үүнэн тахсыбыттар. Ол курдук милиция опорнай пуунун салайааччытынан совхоз юрист-консультана Сидорова Олимпиада Спиридоновна, сокуоннас уонна общественнай бэрээдэги көрөр комиссия председателэ Уаров Александр Сергеевич, дьахтар советын председателэ Иванова Надежда Дмитрьевна, төроппүттэр комитеттарын председателэ Генерова Анна Степановна, санитарнай-чэбдигирдэр үлэ комиссиятын салайааччыта Федотова Зинаида Ивановна, ДНД штабын начальнига Иванов Василий Григорьевич, ыччаттартан Тотонова Варвара Васильевна о.д.а. Ону таһынан элбэх киэң хабааннаах сырдатар үлэни тэрийбиттэр библиотекарь Анна Михайловна Данилова, кулууп сэбиэдиссэйэ Семен Николаевич Попов, врач Наталья Павловна Илларионова, детсад сэбиэдиссэйэ Александра Алексеевна Никифорова о.д.а.
Олорор сиринэн үлэни тэрийии 5 сыллаах үлэтин опытын туһунан иккитэ оройуон хаһыатыгар 1980 с. тахсыбат. Ону таһынан «Агитатор» сурунаалга партия райкомун пропаганда5а уонна агитация5а отделын сэбиэдиссэйэ А.Афанасьев Тойбохой нэһилиэгэр агитзоналар үлэлэрин туһунан «Тойбохойдоо5у агитпууңңа» диэн ыстатыйатыгар сырдаппыт.
Нэһилиэнньэни кытта олорор сиринэн үлэни тэрийии 70-80 сыллардаа5ы опытын кытта билсиһэн баран билиңңи усулуобуйа5а сөп түбэһиннэрэн сорох өруттэрин, урут маассабайдык туттулла сылдьан баран билигин умнууга хаалбыт үлэ ньымаларын туһаныахха сөп эбит дии санаатым. Холобур, нэһилиэнньэ араңаларын хабар агитзоналар культурнай-сырдатар үлэлэрин.
Профилактика советын председателэ билигин Ил Тумэн депутата Уаров А.С. үлэтин опыта эмиэ олус туһалаах дии санаатым. Ордук билигин арыгылааһын уонна бэрээдэги кэһии олус маассабай кэмигэр.
Нэһилиэнньэни кытта үлэни сэргэ киэң хабааннаах үлэ бөһүөлэккэ ырааһырдар-чэбдигирдэр үлэни тэрийиигэ, кө5өрдүүгэ, уулуссалары тупсаран оңорууга; общественнай сүөһү аһылыгын бэлэмнээһиңңэ нэһилиэнньэ кыттыытын тэрийиигэ барара. Ол түмүгэр Тойбохой биһиги улууспут биир үчүгэй оңоһуулаах, элбэх ко5өрдүүлээх кэрэ көстүүлээх, нэһилиэктэриттэн биирдэстэрэ буолбут.

Мин эбэм – Чурапчы көһүүтүн кыттыылаађа
Иванов Дьулустан,
5б кылаас уерэнээччитэ
Салайааччы: Халтанова А.Г.
Мин ийэбинэн эбээм Васильева Вера Дмитриевна 1936 сыллаахха Чурапчы оройуонун Болтоңо нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Кини сэрии сылларыгар аччыктааһынтан сылтаан күүс өттүнэн көһөрүллүү кыттыылаађа. Оччолорго эбээм 6 саастаађа, улахан быраата Костя -4, кыра быраата Дима -баара суођа 20 эрэ хонуктаах кыһыл ођо эбит. Ађалара Седалищев Дмитрий Константинович – «Кыһыл сиэмэ» колхуос бириссидээтэлинэн үлэлии олордођуна сэрии сађаланан маңнайгы хомуурга сэриигэ барбыт. Мин хос эбээм Марфа Ионовна диэн эбит. Кини ођолорун аччыктааһынтан куоттаран хоту көһөргө күһэллэн, ођус сыарђатыгар олордуталаан айаңңа туруммуттар. 1942 сыл атырдьах ыйын 20 күнүгэр Чурапчыттан 41 колхуос, 4988 киһи хоту 3 оройуоңңа :Булуңңа, Эдьигээңңэ, Кэбээйигэ көһөргө диэн уураах таһаарбыттар. Кэбээйигэ-18 колхуос, Эдьигээңңэ - 13, Булуңңа -12 колхуос дьоно балыктаан аһаан сут – кураан дьылы тыыннаах тахсыахтаахтар диэн быһыыр суолу булбуттар. Бу көһөрүүттэн аккаастанар дьону партия байыаннай дьиссипилиинэни кэһии курдук сууттаныахтаахтарын курдук дьаһал таһааран бары көһүүгэ бараллар. Көһөр устуу ыалга биирдии ођус-ынах көлө көрүллүбүт уонна ыал хас дьиэ кэргэннээђиттэн тутулуга суох хас биирдии ыалга 16 киилэ таһађастаах көһөллөрүн курдук кытаанах сокуон тахсыбыт. Чурапчы райсоветын председателэ Н.К. Барашков сүбэтинэн барар дьон ођолуун –уруулуун кыанар сођустара суон тиити быһан түөрт көлүөһэлээх луһугуруур тэлиэгэни оңостон көһө охсоллоругар бирикээс биэрбит. Ити курдук тэлиэгэђэ кыаммат-кыра ођолору олордон айаннаабыттар, баран истэхтэринэ көлүөһэлэрэ итийэн умайаары гыннађына ынахтарын саађынан уңунуохтаан айаннаан аара сылайан аччыктаан Күндүл диэн сиргэ эргэ сууллаары турар оскуола дьиэтигэр хонон олордохторуна, биир эдэр тыла суох ођус сиэтээччилэрэ үрүң бурдук дии санаан аһыыка дьаатын дьонтон көңөнөн ойуур кэтэђэр буһарына олордођуна мин эбээм тиийэн бырааттарбар бэрсиэхпин миэхэ бэрис диэн ытыһын тоһуйбутун үүрэн кэбиспит. Эбээм бырааттара аччыктаан ас көрдөөн ытыылларыттан аһынан бэйэтэ ол киһи бэрсибэккэ ыыппытыттан ытаан олордођуна тыла суох киһи дьааты буһаран сиэн өлбүтүн айдаана буолбутугар ытыыра тохтоон бырааттарын өлөртүү сыспытын өйдөөн икки быраатын кууһан олорон ол түүнү быһа харађа куурбатах.
Мин эбээм быраата Дималыын иккиэн мин хос эбээм хоһуунуттан, кини о5олорун тыыннаах хаалларар туһуттан бэйэтэ чараас таңаһынан үлүгэрдээх өрүс тыалын тымныытын ођолорун тустарыгар тулуйан кэнники сүһүөђэр охсон сиэннэрин бүөбэйдэһэн – көрсөн харайсан баран 1975 сыллаахха өлбүт. Мин эбээм үлүгэрдээх ыарахан олођу тулуйан билиңңэ дылы баарыттан киэн туттабын.






Эьэм Петр Тарасович туһунан
Саввинов Жора,
2а кылаас үөрэнээччитэ,
Номинант «Кэскиллээх аађааччы»
Салайааччы: Михайлова В.Г.
Мин эһэм Саввинов Петр Тарасович 1941 сыллаахха Дьаархан нэһилиэгэр төрөөбүт. Кини а5ата, мин хос эһэм, А5а дойду сэриитигэр ыңырыллан баран 1944 сыллаахха сэрии хонуутугар охтубут. Ийэтэ а5ыс саастаа5ар ыалдьан өлбүт. Эһэм тулаайах хаалан Тойбохой детдомугар киирэн иитиллибит. Оскуоланы бутэрэн баран Ийэ дойдутугар ытык иэһин төлүү Армия5а сулууспалыы барбыт. Кини 3 сыл устата Казахстан истиэбигэр, Байконур космодром таһыгар баар ракетнай установка5а сулууспалаабыт. Онно бастакы космонавт дьахтар Валентина Терешкова космоска көппүтүн көрбүт.
Армияттан кэлэн Ньурба Маарыгар суоппар идэтигэр үөрэнэн Тойбохой совхозка 30 сыл устата бастаан бортовой, пожарнай массыыналарга суоппардаабыта. Ол иһиттэн 21 сылын ГАЗ-53 водовоз массыына5а үлэлээбитэ. Үлэлээбит сылын устатыгар Тойбохой нэһилиэнньэтин, тэрилтэлэрин тиһигин быспакка ууннан хааччыйан дьон-сэргэ ытыктабылын, махталын ылбыта. Кини бастың үлэтин элбэх грамоталар, махтал суруктар, пятилетка чемпионун лиэнтэлэрэ, социалистическай үлэ ударнига значоктар туоһулууллар.
Мин эһэбинэн киэн туттабын, улааттахпына эмиэ кини курдук дьоңңо ытыктанар үлэһит киһи буолуохпут диэн кини үс сиэннэрэ ба5арабыт.
Биьиги а5абыт, эһэбит, кэргэним Саввинов Петр Тарасович 1941 сыллаахха Дьаархан нэьилиэгэр төрөөбүтэ. А5ата А5а дойду сэриитигэр 1942 сыллаахха ыңырыллан баран 1944 сыллаахха сура5а суох сүппүтүн туһунан биллэрии кэлбит. Ийэтэ кини 8 саастаа5ар сэллик ыарыытыгар ыалдьан баара суо5а 30 сааьыгар өлбүт. Ыалдьа сытан со5отох о5отун харыстаан чугаһаары гынна5ына талахтаах сытан онон охсон ыытара үһү. Тулаайах хаалбытын кэннэ ийэтин ииппит эһэтэ Тойбохой детдомугар киллэрэн биэрбит. Онон миигин государство киһи гыммыта диир буолара.
Оскуоланы бүтэрээт да Армия5а ыңырыллан Казахстан истиэбигэр 3 сыл устата Ракетнай установка5а силовой агрегат электригинэн сулууспалаабыт. 1965 сыллаахха армияттан кэлээт Ньурба Маарыгар суоппардар курстарыгар үөрэнэн 1966 сыллаахха Тойбохойго үлэлии кэлбит. Биир сыл Тойбохой рабкообугар суоппардаан баран Тойбохой совхоз тэриллибитигэр 1967 сыллаахха онно суоппарынан киирбит. Бастаан бортовой, баһаарынай массыыналарга үлэлээбитэ. 1975 сылтан уу баьар, ГАЗ-53 массыына5а көспүтэ, бу үлэ5э пенсия5а тахсыар, эбэтэр 1996 сылга дылы үлэлээбитэ. Бу үлэтигэр чахчы бэриниилээхтик, дьон туһа диэн, кыһын тымныыны, сайын куйааһы аахсыбакка, өрөбүл диэн өрөөн көрбөккө сэлиэнньэ ыалларын, тэрилтэлэрин уунан хааччыйбыта. Баһаар буоллун, котельнай уута бүттүн түүнүн-күнүьүн аахсыбакка ыңырдахтарына хаһан да аккаастаабакка баран иһэрэ, соро5ор күнү супту үлэлээн кэлбитин кэннэ ыңырар түбэлтэлэрэ баара. Хаһан ханнык котельнайга, остолобуойга, баанньыкка, сэлиэнньэ хайа өттүгэр уу кутуохтаа5ын эрдэттэн былааннаан үлэтин аттаран үлэлиирэ. Ол да иһин дьон былаах ыйаатыбыт да, Бүөтүр Тарааһабыс көрөн турар курдук кэлэн кутар диэхтэрэ дуо? Дьон-сэргэ махтанан оройуон хаһыатыгар элбэхтик суруйаллара.
Оччотоо5у совхоз үлэтэ биэстии сылынан былааннаан барара . Кини онус, уон биирис, уон иккис пятилеткалар кыайыылаа5а буолбута. Үчүгэй үлэтин иһин үгүс элбэх хай5ал грамоталара, хас да төгүллээх Коммунистическай үлэ ударнига диэн знактара туоһулууллар.
1982 сыллаахха 41768 тонна-километры оңорон, 511 килограмм уматыгы кэмчилээн, киин уһаайба биир бастың үлэлээх суоппарынан ааттанна - диэн оройуон хаһыатыгар хоһоон аргыстаах э5эрдэ тахсыбыта:
Сирилэс тыалы аргыстанан,
Сырыы бө5өнү сылдьыбыт,
Сыыйбыт суолун уһунунан
Сири отуччата курдаабыт
Албан аатырбыт суоппары
Айхаллыыбыт бүгүн бары-диэн.
!986 сыллаахха оройуон водовозтарын Соцалистическай куоталаһыыларыгар 111 миэстэни ылан Сунтаар Компартиятын Райкомун махтал суругун ылбыт. Сити курдук үлэни өрө тутан дьон-сэргэ махталын, ытыктабылын ылбыта о5олоругар, миэхэ туһалыы сырытта5а. Мин, о5олорбунаан кини үлэтэ ыараханын, сылаалаа5ын билэн таңаһын-сабын, аһылыгын бэрийэн, үлэлээн бүттэ5инэ сынньанар усулуобуйатын тэрийэр этибит. О5олоро кыраларыгар детсадка илдьитэлээн, мин солото суох үлэбин учуоттаан бэл килиэбин бэйэтэ ылан көмөлөһөрө. Онноо5ор ити үлүгэр үлэлээх сылдьан үс кыра о5ону кытта хаалан миигин үрдүк үөрэххэ үөрэттэрбитэ. Үөрэхпэр барыам иннинэ баттах өрөргө үөрэттэрэр буолара. Кыргыттарын ыарыппакка, аһылыктарын, таңастарын бэрийэн оскуола5а, детсадка ыыталаан кимнээ5эр үчүгэйдик олорбут буолаллара. Бу олоххо ситиспит ситиһиибэр кини өңөтө баара саарба5а суох. Үлэ ветерана, Саха Республикатын үөрэ5ириитин туйгуна, Россия уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ буоллум.
Кини баара суо5а 57 сааһыгар ыарахан ыарыыттан бу олохтон барбыта, ыалдьа сылдьан « орто Саха оло5ун олордум дии саныыбын»- диэн төһө да тулаайах улааттар, киһи тэңинэн үлэлээн-хамсаан, о5олонон-сиэннэнэн олорбут оло5унан астынарын эттэ5э. Кини ситэ олрботох оло5ун үс кыыһа, үс сиэнэ салгыахтара турда5а. Улахан кыыһа, Мария Петровна мин туйахпын хатаран иитээчи идэтин талан, идэтинэн үлэлии сылдьар, кэргэннээх, уол о5олоох, уола Г.Е. Бессонов аатынан оскуола5а 2 «а» кылааска үөрэнэр. Иккис кыыһа, Надежда Петровна үрдүк экономическай үөрэхтээх, Бүлүү куоратыгар налоговай сулууспа5а инспекторынан үлэлиир, кэргэннээх, уоллаах кыыс о5олоох, кыыһа Сахаайа Бүлүү гимназиятын 7-с кылааһыгар , уола Петя ( эһээтин аатын ылбыт уол) гимназия 5_с кылааһыгар туйгуннук үөрэнэллэр. Кыра кыыс, Ксения Саха Государственнай Университетын психология факультетын бүтэрэн Дьокуускай куоракка олорор, Кадровай агенство5а үлэлиир.

Дьиэ кэргэним Тойбохой историятыгар
Павлов Андрей,
5б кылаас уерэнээччитэ,
3 миэстэ
Салайааччы: Павлова З.Г.
Уңуоргута тумарык буолан мэлийэр сыһыылаах ырыађа-хоһооңңо холбоммут саха народнай поэта Л.А.Попов эппитинии: «Сир киэңэ кэрэтэ – Тойбохой» быйыл төрүттэммитэ 170 сылын туолар.
Бу юбилейдаах сылга хас биирдии ыал Тойбохой историятыгар бэйэтин дьиэ кэргэнэ туох сыһыаннаађын ырытар буолуохтаах. Ол курдук бүгүн мин эһиэхэ хос-хос эһэбиттэн сађалаан, аймах-билэ дьоммун билиһиннэриэм.
Хос-хос эһэм Никитин лука Николаевич Тойбохойго 1934-37 с.с. нэһилиэк сэбиэтин председателинэн, сэрии ыар сылларыгар, 1942 сылтан, колхоз бөдөңсүйүөр диэри, колхоз председателинэн үлэлээбит. «Лука Николаевич үөрэђэ суох да буоллар, эт өйүнэн оччотоођу аас-туор сылларга, колхоһу куһађана суох салайан олорбута. Колхоз государствођа эбээһинэһин толорон олорбута. Киһи быһыытынан олус көнөтө, ол эрээри дьоңңо эппит тылын иһитиннэрэр, эппит тылын бэйэтэ толорор үтүө үгэстээђэ. Ол иһин дьон кинини сөбүлүүрэ, үлэ-хамнас да сол курдук хамсатыылаахтык барара. 1942-43 сылларга аччыктааһын маассабай буолбута. Сир-дойду үрдүнэн хоргуйан өлүү элбээбитэ. «Арай Тойбохой 5 колхоһуттан Лука Николаевич Никитин салайар «Интернационал» колхоһугар биир да киһи хоргуйан өлбөтөђө» диэн үтүөлээх учуутал, А.В.Луначарскай аатынан бириэмийэ лауреата, Сунтаар улууһун Бочуоттаах гражданина Евсеев Василий Никитич «Тойбохойдор – сэриигэ уонна тыылга» диэн кинигэђэ ахтыбыт. Кырдьык да ити кинигэђэ уонна «Тойбохой нэһилиэгэ» диэн кинигэђэ «Интернационал» колхоз чилиэннэрин таһаарыылаах үлэлэрэ элбэхтик суруллубут, ол эрээри ол үлэни салайбыт, тэрийбит киһи туһунан «Тойбохой нэһилиэгэ» диэн кинигэђэ биир да тылынан ахтыллыбатађа хомолтолоох.
Салгыы Василий Никитич маннык ахтар: «Мин дьонум хоргуйар уһукка тиийбиттэригэр, ыарыылаахтар диэн ааттаан, мас доруобай ыана сылдьар ынахтары таһааран, сааскы диэри туруоран, өрүһүйэн турар. Сэрии сађана тохтубут бурдугу буолаттан ичигэстээһин уорууга тэңнээђэ, суукка бэриллэр кутталлаађа. Биһиги салайааччыларбыт, бурдук ичигэстээччи буола аайы баара да, кими да туппуттарын өдөөбөппүн. Балтым Ксеньялыын Атах буолатыгар көңүл ичигэстээг баран, Быырађа сэлиэнньэни ортотунан аасарбыт. Билэ-билэ билбэтэђэ буолаллара. Ити курдук бастађас ыалларын саламта өйүүр быһыылаађа». Ити курдук хос-хос эһэбэр махталлаах үгүс үһү.
Кини төрөппүт ођолоро Александра врач үөрэђин бүтэрэн баран, эдэр сааһыгар ыалдьан өлбүт. Уола Николай Советскай Армия офицера. Кыһыл Армия кэккэтигэр 1942-47 с.с. сулууспалаабыт. Сунтаар, Алдан, Кэбээйи, Горнай улуустарыгар Госбанк инспекторынан, сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит. 3 уоллаах. Тулаайах хаалбыт бырааттарын хараталаабыт.
Хос-хос эһэм өлүөр диэри үлэттэн арахпатах, «Победа» колхозка сылгыһытынан үлэлээбит. Кини дьон-сэргэ туһа диэн бэйэтин харыстаммакка үлэлээбит үлэтэ сыаналанан «1941-1945 сылларга Ађа дойду улуу сэриитин кэмигэр үлэђэ килбиэнин иһин» мэтээлинэн 1946 сыллаахха нађараадаламмыт.
Эһэбит аата сиэннэригэр салђанар.
Сиэн быраата Саха государственнай бириэмийэтин лауреата, Быков-Мыска олорор, үлэлиир Анатолий Колнстантинович Никитин сиэнигэр абађатын аатын биэрбитэ. Кэргэнэ – Никитина Варвара Кирилловна – хос-хос эбэм колхозка араас үлэлэргэ үлэлээбит. Сайын от үлэтигэр от тэпсээччи, түстээччи үһү. Кыһын хортуоскалаах подвалга уот оттооччу, сайын ођуруот асын үүннэриигэ ођолору салайан үлэлэтэр эбит. Эһэм ииппит кыыһа – Семенова Муза Николаевна – мин хос эбэм.
Кини 1928 сыллаахха төрөөбүт. Саастыылаахтарын курдук ођо сааһа сэрии сылларыгар ааспыт. Оччотоођу ођо сиэринэн, сайын, күһүн окко хомуур үлэтигэр сылдьар эбит. Күн аайы үлэлэрин түмүгэ тахсан иһэр эбит. Ол түмүгүнэн, колхознай, оройуоннай бириэмийэлэргэ тиксэн, сахар, чэй, табаар ыларым диэн мэлдьи ахтара. Эбэбин кытта ол сылларга бииргэ үлэлээбит ођолортон ађыйахтара: Болурова Тамара, Авакумов прокопий, Жиркова Капа бааллар.
Хос эбэм 1952 сыллаахтан Тойбохой сельпотугар суотчутунан, бухгалтерынан, мађаһыын сэбиэдиссэйинэн 29 сыл устата үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Ону туоһулуур элбэх докумуоннаах, нађараадалаах. «Кооперация туйгуна», «Коммунистическай улэ ударнига», «25 сыл потребительскай кооперацияђа эңкилэ суох үлэтин иһин» бэлиэлэрдээх, «Үлэ ветерана» элбэх юбилейнай медаллар кавалердара. Икки төгүл народнай суукка сэтээтэлинэн быыбарданан үлэлии сылдьыбыт.
Үлэ уонна тыыл ветерана. Икки кыыһын үөрэхтээн, үлэһит дьон, ыал оңортоон ађам бађатын, кэриэһин толордум диэн астынар.
Кини кыыһа – Павлова Зинаида Григорьевна – тойбохой орто оскуолатын үрдүк категориялаах учуутала, РФ үөрэђириитин туйгуна. 1971 сыллаахтан иитээччинэн, учууталынан үлэлии сылдьар. Икки төгүл нэһилиэк Сэбиэтигэр депутат буола сылдьыбыт. «Үлэ ветерана» медаллаах.
Күтүөтэ – эһэм Дмитрьев Валерий Васильевич – ЖКХ начальнига. 1965 сылтан Тойбохой совхозка рабочайынан, тракториһынан, суоппарынан, механигынан, биригэдьииринэн, управляющайынан үлэлээн, дьон-сэргэ ытыктабылын ылбыт.
Эһэм үчүгэй үлэтин иһин «Москвич» массыына фондатынан, ВДНХ-ђа сылдьар путевканан, элбэх грамотанан, «Коммунистическай Үлэ ударнига», «Социалистическай куоталаһыы кыайыылаађа», Монголия республикатын дођордоһуутун бэлиэлэринэн, ЖКХ министерствотын «Хайђал суругунан» нађараадаламмыт. Эһэм хас да төгүл нэһилиэк Сэбиэтигэр депутатынан талыллан үлэлии сылдьыбыт.
Эһэм элбэх идэлээх – тракторист, суоппар, агроном. Сатаабата, кыайбата суох. Мин эһэбинэн киэн туттабын, кини курдук булчут, барыны бары сатыыр буолуохпун бађарабын.
Мин бу үлэбэр эбэм өртүттэн аймахтарым туһунан кыратык билиһиннэрдим. Эһэм өртүттэн аймахтарым үлэлэрин-хамнастарын эмиэ үөрэтиэм дии саныыбын.

Мин эбэм – Герой-Ийэ
Николаева Саина,
5а кылаас уерэнээччитэ,
Номинант «Истиң иэйии»
Салайааччы: Никифорова Л.А.
Мин эбэм Николаева Зинаида Евсеевна судургу буолан баран үлэhит, элбэх о5олоох ийэ албан ааттаах оло5ун олорон кэллэ.
Сунтаар улууhун биир саамай кэрэ айыл5алаах сиригэр Куокуну нэhилиэгин Тэңкэтигэр Евсей уонна Екатерина Чогуловтарга 1932 сыллаахха бастакы о5онон күн сирин көрбүтэ. Кинилэр бииргэ төрөөбүттэр иккиэлэр.
Эрдэ тулаайах хааланнар эбэм балтынаан ийэ сылаас тапталын билбэккэ улааппыттара. Сэрии ыар-сут сылларын а5алара булчут буолан этэңңэ туораабыттара. 1944 сыллаахха эбэм 4 кылаас үөрэ5и бүтэрбитэ, салгыы үөрэнэр кыа5а суо5а. Онон кыра сааhыттан колхоз араас үлэтигэр эриллибитинэн барбыта.
1948 сыллаахха үлэhит, эрчимнээх кыыhы комсомол кэккэтигэр киллэрбиттэрэ. 1951 сыллаахха Дьаархантан төрүттээх Николаев Афанасий Николаевичтыын ыал буолбуттара. Оччолорго эhэм сэрииттэн эргиллэн кэлэн баран атыы-эргиэн тэрилтэтигэр үлэлиирэ.
Зинаида Евсеевна Тойбохойдоо5у рабкоопка 7 сыл пекарынан, онтон интернат оскуола5а поварынан, кэлин пенсия5а тахсыар диэри совхоз остолобуойугар үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Үлэтигэр кыhаллыгас, үчүгэй, көнө майгылаах буолан үлэлиир коллективыгар мэлдьи хай5анара, ытыктанара. Эhэлээх эбээм утуу-субуу уон уол, биир кыыс о5оломмуттара.
Күүстээх санаа, тулуур, дьулуур, үлэни өрө тутуу эрэ дьүөрэлэстэ5инэ уон биир о5ону атахтарыгар туруоруохха сөп. Кинилэргэ ити хаачыстыбалар баар буолан, о5олоро бары үөрэнэн үлэhит, ыал буолан олороллор.
Саамай улахан убайым Анатолий өр сылларга совхозка шофёрунан кэлин рабочайынан үлэлээбитэ. Аркадий медицинскай училищены бүтэрэн баран Якутскайдаа5ы республиканскай балыыhа5а рентгенологынан үлэлээбитэ. Со5отох кыыс, Антонина, алта о5олоох ийэ. Александр сылгыhыт, звеновод этэ. Алексей фельдшер идэлээх Өлөөн улууhугар олорор. Владимир рабкоопка улэлээбитэ, билигин чааhынай предприниматель. Юрий СГУ–ну бүтэрэн баран Уус–Алдаңңа математика учууталынан, завуhунан үлэлээбитэ, билигин Якутскайдаа5ы инженернэй техническай институт үлэhитэ. Сэттис уол, Руслан, тыа хаhаайыстыбатын академиятыгар юрист идэтигэр кэтэхтэн үөрэнэр. Онтон мин а5ам экономист идэлээх Тойбохой нэhилиэгин баhылыга. Онус о5отун Афанасийы о5олонон баран, эбэм 1971 сыллаахха «Герой - Ийэ» бочуоттаах аатын ылбыта. Кыра уол, Владислав, Якутскайга «Саханефтегаз» үлэhитэ, үрдүкү инженернай үөрэххэ үөрэнэр.
Эбэм элбэх о5ону иитэргэ, аhатарга, таңыннарарга истиң-иhирэх санаата, таптала, үгүс сырата барда5а. Кини элбэх о5олоохпун диэн олорон хаалбакка нэhилиэк, төрөппүт комитетын үлэтигэр көхтөөхтүк кыттара. Бэйэтэ аа5арын сөбүлүүр, билиигэ-көрүүгэ тардыhыылаах буолан, о5олоро кыра саастарыттан бары кинигэни аргыс оңостубуттара. Кинилэр эрдэттэн бэйэлэрин бэйэлэрэ дьаhана, харайса, дьиэ ис-тас үлэтин толоро, режимы тутуhа үөрэнэллэрин ирдиирэ. Онон о5олоро бары оскуола5а үчүгэй үөрэхтэринэн, бэрээдэктэринэн, көнө майгыларынан биллэллэрэ. Николаевтар дьиэ-кэргэттэрэ о5ону иитиигэ холобурга сылдьаллара.
Билигин о5олоро бары бэйэлэрэ о5олонон, сиэннэнэн халың аймах буолан Якутскайынан, улуустарынан тэнийэн олороллор. Ол курдук эбэм, Зинаида Евсеевна, 23 сиэннээх, 13 хос сиэннээх.
Эбэм оло5ун биир бэлиэ түгэнинэн 1987 сыллаахха дьахталлар республикатаа5ы 8 – с съезтэригэр делегатынан талыллан кыттыыта буолар.
Эбэм элбэх о5олоох ийэ5э бэриллэр бары на5араадаларга тиксибитэ. Ол курдук «Медаль материнства» I, II, III степеннэринэн, орден «Материнская слава» I, II, III, «Ветеран труда» мэтээлинэн на5араадаламмыта.
Быйыл саас о5олор, сиэннэр бары мустан эбэбит 75 сааhын үөрүү-көтүү ортотугар бэлиэтээтибит. Мин эбэбинэн киэн туттабын.

Мин хос эбэм Тотонова Александра Дормидонтовна – Мэник Эмээхсин туһунан
Уарова Люба,
8б кылаас үөрэнээччитэ,
4 миэстэ
Салайааччы: Михайлова Т.Г.
Мин хос эбэм, ол эбэтэр эһэм, Тотонов Иван Петрович, ийэтэ Тотонова Александра Дормидонтовна 1894 сыллаахха Дьаархан нэһилиэгин «Куоһаан» диэн сайылыгар үс о5олоох дадьаңы ыалга бастакы о5оннон төрөөбүт. Эбэм Өлөксөөн аах о5о саас оонньуутун, эдэр саас эрчимин билбэккэ эрдэ тулаайах хаалаахтаабыттар. Эбэм манна Тойбохойго киирбит. Онтон бырааттаах балта ыалга ыалга иитиллибиттэр. Балта Аана диэн эбит, Маар-Күөлгэ «Тыһакыыс» диэн сайылыкка. Эбэм Өлөксөөн Тойбохойго киирэн Күрүүкэп, Моотуут баайдарга хамначчытынан сылдьыбыт. Кини онно сүөһүлэрин көрөр эбит.
Эбэм манна үлэлии сырытта5ына гражданскай сэрии са5аланар. Бу сэрии кэмигэр бандьыыттар Тойбохойго аатыран-сура5ыран штаб тэринэн олорор кэмнэригэр Коля Анисимов диэн эдэркээн комсомолец уолу хайдах сордоон-муңнаан, кэбилээн өлөрбүттэрин кэлин эһэм аахха кэпсиир эбит. Сэрии бүппүтүн кэннэ, Сэбиэскэй былаас олохтонон, кулаактааһын кэмэ са5аланар. Онно баайдары барыларын кулаактааһыңңа түбэһиннэрэллэр. Ол хамсааһыңңа мин хос-хос эһэм Таатаң кинээс эмиэ түбэһэр.
Сэбиэскэй былаас олохтоммутун кэннэ, хос эбэм, Александра Дормидонтовна Тотонов Петр Григорьевичтыын холбоһон ыал буолан биир кыыс о5оломмуттара а5ыйах ыйдаа5ар ыалдьан өлөр. Ол кэннэ аймахтарын о5олорун иитэ ылаллар.
Хос эбэм, Тотонова Александра Дормидонтовна ити курдук биэс о5ону олох кыраларыттан иитэн киһи-хара гынан, о5о-уруу тэнитэн билигин хос-хос сиэннэрэ кинилэр олохторун салгыы олоробут. Кини олус көрдөөх, күлүүлээх, дьээбэлээх, хаһан да санаатын түһэрбэт, мэлдьи ыллыы-туойа сылдьар эбит. Ол да иһин буолуо, норуот таптаан эбэбин Мэник Эмээхсин диэн хос ааты иңэрдэхтэрэ. Эбээм туойара-ыллыыра ар5ааттан иһиллэрэ, оннук улахан куоластаах этэ диэн билигин дьон ахтар. Үлэлиирин сөбүлүүр, таах олорбот, сайын ахсын оттоон, сир астаан иһэрин көрөөччүбүт дииллэр.
Александра Дормидонтовна айыл5аны кэтээн көрөн, кинилиин алтыһан хайдах күн-дьыл буолуохтаа5ын билгэлиирэ үһү.
Эбээм Мочо диэн ыты көлүнэн, куруук ытынан сылдьар эбит. Бу көлөтүнэн сылдьан ма5аһыынтан аһын атыылаһар, ыалга ыалдьыыттыы барар үһү.
Кини биир да мунньа5ы көтүппэт идэлээх эбит. Урууларга мэлдьитин ыллаан-туойан, аныгылыы эттэххэ тамада, алгысчыт быһыытынан сылдьар үһү.
Эбэм, Тотонова Александра Дормидонтовна – Мэник Эмээхсин төһө да элбэх о5олоох, дьадаңытык олордор, «Интернационал» колхоз бастың ыанньыксыта эбит.
Саха норуотун оло5ун-дьаһа5ын, фольклорун, культуратын олус үчүгэйдик билэр эбит. Ол да иһин буолуо, Саха народнай суруйааччылара Леонид Попов уонна Николай Якутскай кэлэн, атах тэпсэн олорон уруккуну-хойуккуну ыйыталаһан сурунан барбыттар эбит. Ол курдук, Леонид Попов «То5ой Сэлэ» романыгар, Николай Якутскай «Ада5а» диэн сэһэнигэр тугу эмэ туһаммыттара буолуо диэн эһэм кэпсиирэ. Эбэм олус дириң өйдөөх, олох муударастарын үчүгэйдик билбит кырдьа5ас этэ.
1979 сыллаахха, эһэм тохсус о5отун көрсөн, харайсан баран, ыам ыйын 4 күнүгэр 85 сааһыгар ыалдьан өлөн олохтон туораабыт. Ол да буоллар, мин эбэм туһунан дьон кэпсээниттэн биллэрбин, кини сырдык мөссүөнэ мин харахпар көстөр курдук. Эбэбин элбэх киһи билэриттэн, кинини ытыктыылларыттан, кини туһунан күлэ-үөрэ кэпсииллэриттэн мин үөрэбин, уонна эбэбинэн киэн туттабын.

Ийэбинэн киэн туттабын
Леонтьева Владлена ,
7 «б» кылаас үөрэнээччитэ,
Салайааччы: Евсеева В.В.
Мин ийэм, Саввинова Раиса Прокопьевна, 1957 сыллаахха Тойбохойго төрөөбүтэ. 1974 сыллаахха Тойбохой орто оскуолатын бүтэрбитэ, онтон Ленинград куоракка училищены бүтэрбитэ уонна тутууга үлэлээбитэ. 1977 сылтан Тойбохой совхозка дояркалаабыта. Ийэм Сунтаар улууһун бастың дояркаларыттан биирдэстэрэ этэ. Тойбохой отделениетыгар биир ынахтан 2-ки тонна үүтү бастакыннан ыабыта. Онтон үс аңаар тонна үүтү ыыры ситиспитэ.
Үлэлии сылдьан компартия кэккэтигэр киирбитэ.
11-с пятилеткађа бастаан, көһөрүллэ сылдьар үрүң илгэ чороонунан нађараадаламмыта. Ийэм сыралаах үлэтэ сыаналаммыта. «Ударник коммунистического труда», «Молодой гвардеец пятилетки» 11-Ш степеннэрин знактарынан нађараадаламмыта. Обкомол, оройуон, совхоз грамоталарынан, ысаналаах бэлэхтэринэн бэлиэтэммитэ. 1980 сыллаахха Крымңа, 1984 с. Кубађа, 1986 с. Японяиђа бара сылдьыбыта. Ийэм үлэлээбит «Сарыал» ферматын коллектива биирдии ынахтан 2-и аңаар тонна үүтү ыыры ситиспитэ, Сунтаар оройуонугар бастаабыттара.
Ийэм 1990 сылтан туһунан бааһынай хаһаайыстыба тэринэн күн бүгүңңэ дылы тохтообокко үлэлии сылдьар.
Мин ийэбинэн киэң туттабын, кини курдук үлэһит киһи буолуохпун бађарабын.

Мин эһэм Алексеев Адам Семенович ахтыыта
Алексеев Адам,
5 «б» кылаас үөрэнээччитэ
Салайааччы: Халтанова А.Г.
Мин, Алексеев Адам Семенович, 1938 сыллаахха Тойбохойго «Мођоччох» диэн сиргэ дьадаңы баасынай кэргэнигэр төрөөбүтүм. Ађам Алексеев Семен Спиридонович «Эдэр Кулуһуннаах» колхоз чилиэнэ, эрдэ ыалдьан өлбүтэ. Ийэбит Алексеева Варвара Самсоновна 5 ођону сођотођун иитэн атахпытыгар туруорбута.
Мин Тойбохой оскуолатыгар үөрэнэн 1958 с. бүтэрбитим. Оскуолађа үөрэнэр сылларбао 8, 9, 10-с кылаастарга үөрэнэр сылларбар оскуола общественнай үлэлэригэр: кылаас ыстаарастатынан, комсомольскай тэрилтэтин секретарынан, учком председателинэн талыллан үлэлээбитим. Оскуола общественнай олођор активнай кыттыыны ылан, тэриллэр спортивнай күрэхтэһиилэргэ оскуола чиэһин көмүскүүр этибит. Физкультура учууталынан Гурьев Герасим Семенович уонна художественнай самодеятельность салайааччытынан ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Кини салалтатынан оскуола үөрэнээччилэрэ, нэһилиэк активнай кыттааччылара атын нэһилиэктэргэ, оройуон киинигэр активнайдык кыттан элбэх дьону кытта билсэн-көрсөн кэлэрбит. Онус кылааһы бүтэрэн баран «Сталин» аатынан колхозка производственнай араас үлэлэргэ үлэлээбитим.
1964 сыллаахха Дьокуускайдаађы тыа хаһаайыстыбатын техникумун бүтэрэн дойдубар, Тойбохойго үлэлии кэлбитим. Тойбохой агрофирмађа араас дуоһунастарга үлэлээбитим. Үлэлээбит сылларым устатыгар «Тойбохой» совхоз В.И.Ленин аатынан хаһаайыстыбалар экономическай, социальнай өттүнэн бөђөргөөһүнүгэр, чэчирии сайдарыгар үлэлээбитим. Хаһаайыстыбаннай салайыыга аналлаах үрдүк үөрэхтэри бүтэрбитим.
2001 с. Г.Е.Бессонов аатынан краеведческай музей директорынан үлэлээбитим. Кэнники 5-с музей отделын саңардан оңорууга элбэх былааннаах үлэлэри тэрийэн олоххо киллэрдим.
Мин өр сыллаах үлэбин үрдүктүк сыаналааннар «Сунтаар оройуонун уонна Тойбохой нэһилиэгин бочуоттаах гражданина» диэн үрдүк ааты сүгэбин. Үлэђэ ситиһиилэрим иһин элбэх грамоталарынан нађараадаламмытым.
Мин 4 ођолоохпун, 10 сиэннээхпин. Кинилэр мин олохпун, үлэбин салђыахтара диэн бигэтик эрэнэбин.

Мин эбэм
Суруйда: Иванова Айта Зуевна,
5 «б» кылаас үөрэнээччитэ
Мин эбээм Иванова Ксения Николаевна, 1933 сыллаахха төрөөбүтэ. Кини Тойбохой нэһилиэгин Торбох диэн учаастагар төрөөбүт. Кини Сидоровтар диэн аймахтартан төрүт ылар эбит. Кинилэр Ойбон аттыгар Бочоң диэн сиргэ 19 үйэ саңатыттан үөскээн-тэнийэн олорбуттар. Ийэтэ – Сидорова Мария Андреевна (1905-1937), а5ата Акимов Афанасий Осипович (1899-1937) Кэлин Туойдаахха олохсуйбуттар. Сэрии ыар сылларыгар эрдэ тулаайах хаалан ыалларынан олоро сатаан баран Тойбохой интернатыгар иитиллээччиннэн киирбитэ. Онно ылбатахтара буоллар хайдах буоларым биллибэт этэ диир. Биир махтанар киһитинэн 9 сааһыгар диэри иитиллибит эдьийин Крюкова-Михайлова Ольга Осиповнаны олус күндүтүк саныыр. Бу кини аатырбыт Лука Крюков баай ииппит кыыһа эбит. Биир сыл мин эбээм эдьийин кытта Кэмпэндээйигэ баран олоро сылдьыбыттар. Онно Тойбохой киһитэ Иван Боротов диэн оччотоо5у Сталинскай хаайыыга олорор киһиэхэ хатыылаах боробулуоха нөңүө килиэп биэрэ сатыы сырытта5ына, харабыл көрөн, үрдүнэн саанан ытан, улаханнык куттаабыт. Мин эбэм о5о сааһыттан колкоз ыарахан түбүгэр үлэһитинэн кыттыспыт. 15 саастаа5ар о5уһунан учаастактары кэрийэ сылдьан арыы хомуйар эбит. Ити курдук эбэм о5о сааһа бэрт эрэйдээх кэмнэргэ ааспыт. 1962 сыллаахтан 1983 сылга пенсия5а тахсыар диэри мин эбэм ханна да хамсаабакка Тойбохой детдомугар, интернат оскуолатыгар үлэлээн кэлбит. 1959 сыллаахха эбэм А5а дойду Улуу сэриитин кыттыылаа5ар Иванов Егор Терентьевичка кэргэн тахсыбыта.
Эһээм Сунтаар улууһун Хоро нэһилиэгин Быыгыналар диэн а5а ууһуттан төрүттээх. Кини сэрии ветерана этэ, элбэх медаллардаах этэ, баара буоллар быйыл 90 сааһын туолуохтаах этэ. Эһээлээх эбээм 4 о5оломмуттара. Эһээм 1975 сыллаахха ыалдьан өлөн, эбэм 4 сааһын ситэ илик о5отунаан хаалан баран, эрэй бө5өннөн кинилэри көтө5өн киһи гынаттаабыт. Кини уола, мин а5ам билигин Якутскай куоракка история учуутала. Орто кыыһа Раиса Бийскэй куоракка инженер-программиһынан ситиһиилээхтик үлэлиир. Икки кыыһа Надежда уонна Варвара Сунтаар улууһугар бааллар. Билигин эбэм сааһа 75-һэ. Төһө да ыарахан ыарыыга ылларан суор5аңңа-тэллэххэ сыттар, син биир сүбэлии-амалыы, көмөлөһө сытар. О5о эрдэ5инээ5итин кэпсиир уонна эңин араас дьикти кэпсээннэри кэпсиир.
Билигин эбэм 9 сиэннээх, 2 хос сиэннээх. Олортон биир сиэннэрэ мин – Тойбохой орто оскуолатын 5 «б» кылааһын үөрэнээччитэ Иванова Айта. Мин эбэбин олус күүскэ таптыыбын уонна эбэм өссө да өр олоруон ба5арабын.

3 секция «Тойбохой тэрилтэлэрэ – экономическай сайдыы кииннэрэ»

А5ам үлэлиир тэрилтэтэ
Никифоров Илья,
4б кылаас уерэнээччитэ,
номинант «Кэскиллээх доклад»
Салайааччы: Прокопьева Л.П.
Мин а5ам үлэлиир тэрилтэтэ «Олох-Дьаһах Коммунальнай Хаһаайыстыбатын» государственнай предприятията диэн ааттанар. Бу тэрилтэ эмблематын көрө5үт. Манна күн уруһуйдаммыт – бу сырдыгы, түннүк – дьиэ сылааьын, ча5ыл5ан – энергетиканы көрдөрөр диэн быһа саба5алаатыбыт. ОДьКХ Тойбохойдоо5у учаастага 1993 сыллаахха тохсунньу ыйыгар тэриллибит. Бу тэрилтэ үлэтин сүрүн хайысхатынан буолар эбит: нэһилиэнньэ5э олох-дьаһах коммунальнай өңөлөрүн оңоруу, муниципальнай дьиэ фондатын көрүү-харайыы, ол аата тэрилтэлэр дьиэлэрин сылааһынан хааччыйыы, сэлиэнньэ тупса5ай көрүңнээх буоларын туһугар үлэни ыытыы.
ОДьКХ Тойбохойдоо5у учаастагын салайааччыларынан араас сылларга үлэлээбиттэр:
1.Степанов Вилиандр Егорович 1993-1995сс.
2.Николаев Александр Николаевич 1996-1997сс.
3.Дмитрьев Валерий Васильевич 1998с-тан үлэлии сылдьар.
Билигин бу учаастак 15 үлэһиттээх.
Билиңңи кэмңэ учаастак биир ПАКУлаах. Ол котельнай оскуоланы, детдому, музейы, дьаһалта дьиэтин, библиотеканы сылааһынан хааччыйар. ПАКУ уба5ас оттугунан үлэлиир. Итиннэ газоконденсаты Кыһыл Сыыр диэн сиртэн а5алаллар эбит. Аны уотунан ититиини биэрэр буолбуттарыгар элбэх котельнай сабыллыбыт. Тэрилтэ үгүс үлэһитэ – элбэх ыал а5ата үлэтэ суох буолбута хомолтолоох.
Ол да буоллар, тэрилтэ салгыы үлэлии - хамсыы олорор. Соторутаа5ыта сэлиэнньэ5э баанньык аһылынна. Бу биһиги нэһилиэкпитигэр улахан бэлэх буолла.
Мин а5ам ОДьКХ иһинэн баар аварийнай-диспетчерскай сулууспа5а электригинэн үлэлиир. Бу сулууспа дьоно тыалардаа5ы учаастактары кэрийэн котельнайдарга, теплотрассаларга саахал тахсыбатын хааччыйаллар. Саахал та5ыста5ына ону туоратыы кинилэр сүрүн эбээһинэстэрэ буолар.
Биьиги тымныы сирбитигэр а5ам үлэлиир тэрилтэтин өңөтө киһи оло5ор олус наадалаах дии саныыбын. То5о диэтэххэ, хас биирдии киһи сылаас эрэ дьиэ5э үчүгэйдик олорор кыахтаах. Сылаас оскуола5а үөрэнэрбит туһугар үлэһиттэр күнүстэри – түүннэри ыарахан үлэни үлэлииллэрин биһиги билиэхтээхпит. Мин а5ам ОДьКХ тэрилтэтин үлэһитэ буоларынан киэн туттабын.

Мин ийэм улэлиир тэрилтэтэ
Петров Леня,
4б кылаас үөрэнээччитэ,
номинант «Үчүгэй докладчик»
Салайааччы: Прокопьева Л.П.
Мин ийэм, Петрова Ираида Николаевна, Тойбохойдоо5у библиотека5а библиотекарынан үлэлиир.
Октябрьскай революция кэнниттэн үөрэх сайдыбыта. Аахпат – суруйбат, ахсааны суоттаабат улахан дьону, үөрэнэр саастаах о5олору анал оскуолаларынан хабыы кэңээбитэ. Кинигэ бэчээттэниитин, нэһилиэнньэ5э тар5аныытын кээмэйэ улааппыта. Сир ахсын кыһыл муннуктар, аа5ар бала5аннар, ликпууннар, библиотекалар баар буолан испиттэрэ.
Культурнай – сырдатар үлэ5э Саха сирин муннуктарыгар ыытыллар хамсааһын долгуна биһиги нэһилиэкпитигэр тиийэн кэлбитэ.
1921 сыллаахха кулун тутар ыйга Тойбохойго таңара дьиэтигэр аа5ар бала5ан (изба-читальня) аһыллыбыта. Сэбиэдиссэйинэн Филиппов Георгий Тимофеевич үлэлээбитэ. Аа5ар бала5ан нэһилиэнньэ ортотугар агитационнай маассабай үлэни ыытара.
1938 сыллаахха сэтинньи 19 күнүгэр Сунтаардаа5ы РОНО 137 нүөмэрдээх бирикээһинэн Тойбохойго (оройуоңңа бастакынан) сельскэй библиотека аһыллан үлэтин са5алаабыта. Сэбиэдиссэйинэн сэттэ кылаас үөрэхтээх Иванов Прокопий Сергеевич анаммыта.
1940 сыллаахха Сунтаар оройуонугар политпросвет үлэ туругун туһунан докладнойга сурулларынан Тойбохойдоо5у сельскэй библиотека 882 кинигэлээх уонна аа5ар бала5ан дьиэтигэр үлэлээбит. Кинигэтэ барыта нууччалыы, аа5ааччыта а5ыйах эбит. Сэбиэдиссэйинэн түөрт кылаас үөрэхтээх Алексеев Гаврил Спиридонович үлэлээбит.
1940 сыллаахха аа5ар бала5ан маннык үлэ көрүңнэрин ыыппыта:
- дакылаат, лекция – 56, манна 720 киһи кыттыыны ылбыт,
- бэсиэдэ – 486, 5126 киһи истибит,
- дор5оонноох аа5ыылар – 148, 182 киһи кыттыыны ылбыт.
Сэрии сылларыгар 1942-1943 сылларга Саввинов Егор Николаевич библиотекарынан үлэлээбит. Кини ахтарынан библиотека урукку сэбиэт дьиэтигэр, билиңңи сельпо территориятыгар баар эбит.
Егор Николаевич кэннэ элбэх киһи библиотекарынан үлэлии сылдьыбыт. Ол кудук: Бабыканова Мария Яковлевна 1946 – 1947 сылга диэри,
Тимофеев Константин Иванович 1947 - 1949 сылга диэри,
Пахомова Анна Михайловна 1949 – 1959 сылга диэри,
Чемезова Дария Яковлевна 10/01-15/08 – 1959 сыл-ха,
Прибылых Мария Афанасьевна 1959 сыллаахха,
Егорова Дария Константиновна 1960 сыллаахха,
Тимофеева Анна Петровна 01/08-1960 – 18/06.1961с.
Алексеева Анна Дмитрьевна 20/06 -1961 – 23/08.1962с.
Иванова Татьяна Гаврильевна 1962 сыллаахха
Сивцева Аграфена Васильевна 20/12.1962 – 25/10.1963с.
Аграфена Васильевна мин ийэм маңнайгы учуутала эбит. Кини ахтарынан библиотека дьиэтэ юннатскай станция хонтуоратын таһыгар турар дьиэ эбит.
Данилова Анна Михайловна 1963 – 1975сс,
Иванова Валентина Васильевна 1975 – 1977сс,
Васильева Маргарита Михайловна 1972 – 2003сс,
Иванова Варвара Иннокентьевна 1978 – 1979сс,
Данилова Анна Михайловна 1979 – 1985сс,
Николаева Альбина Константиновна 1986 сылтан үлэлиир,
Петрова Ираида Николаевна 2003 сылтан үлэлиир.
Бу дьонтон уһун кэмңэ үлэлээбит Анна Михайловна Данилова, Маргарита Михайловна Васильева, Альбина Константиновна Николаева буолаллар.
Анна Михайловна Данилова үлэлиир кэмнэригэр Тойбохой библиотеката оройуоңңа, республика5а үчүгэйдэр ахсааннарыгар сылдьара «Библиотека отличной работы» диэн үрдүк ааты сүгэрэ. Ону бу грамоталар туоһулууллар.
Анна Михайловна туһунан Валентина Васильевна Иванова маннык ахтар «үлэм» диэн баран муннукка ытаабыт, дьиэтин-уотун кэнники хаалларан общественнай үлэни өрө туппут дьоннортон биирдэстэрэ этэ. Туттардыын – хаптардыын, дьону түмэр дьо5урунан киниэхэ тэңнээх библиотечнай үлэһити өссө көрө иликпин. Үлэтин, библиотекатын сөбүлүүрүн кини атын үлэ5э да көһөн баран бырахпата5а. Библиотека5а киирдэ5инэ «Оо, кинигэлэрим барахсаттар эчи сыттара үчүгэйиэн» дии-дии стеллажтар быыстарынан хаама сылдьар буолара». Ити курдук Анна Михайловна үлэтигэр бэриниилээх этэ.
1967 сылтан библиотека кулууп дьиэтигэр киирэн үлэтин сал5аабыта.
1977 сылтан библиотека оройуоннаа5ы кииннэммит библиотека филиалыгар уларытыллан тэриллибитэ
2002 сыллаахха уруккута музыкальнай оскуола дьиэтин өрөмүөннээн баран, онно көһөн үлэлээбиттэрэ.
Быйыл кулун тутар ыйтан уруккута администрация дьиэтигэр көһөн үлэлии олороллор.
Билигин библиотека тыьыынчаттан тахса аа5ааччылаах, 13 тыһыынчаттан тахса кинигэлээх, ону таһынан сылын аайы 50-ча араас сурунаалы, хаһыаты сурутар.
Онон нэһилиэк улахан, кыра саастаах олохтоохторун кинигэнэн, араас литературанан, хаһыаттарынан, сурунаалларынан хааччыйыы хаһааңңытаа5ар да5аны кэңээн турар. Ол барыта дьон үрдүк культуралаах, тупса5ай духовностаах, бары өттүнэн дэгиттэр билиилээх-көрүүлээх буолалларыгар библиотека көмөлөһөрө оло5унан дакаастанна.




Музей тэриллиитин историятыттан
Иванова Юля,
4б кылаас уерэнээччитэ,
3 миэстэ
Салайааччы: Прокопьева Л.П.
Биһиги Тойбохойбут төрүттэммитэ быйыл 170 сылын бэлиэтиир. Онно биир биллэр –көстөр миэстэни ылар кыраайы үөрэтэр музей.
Тойукка номоххо киирбит, үс Саха уутуйан үөскээбит, бүтүн Республика үрдүнэн суон сура5ырбыт Социалистическай Үлэ Геройа Георгий Евдокимович Бессонов төрүттээбит кыраайы үөрэтэр музейын тутуутун туһунан суруйарга сананным.
1936 сыллаахха эдэр учуутал Георгий Евдокимович Бессонов үөрэнээччилэри төрөөбүт кыраайдарын таптыырга, билиигэ түмэ тарпыта. Бу са5алааһын кыраайы үөрэтэр, эдэр натуралистар хамсааһыннарыгар кубулуйбута. Ол түмүгэр, сыыйа элбэх матырыйаал хомуллан, кырачаан муннуктарыгар баппакка аны кылаас иһигэр туспа оскуола музейын быһыытынан республика5а бастакынан тэриллибитэ.
Оскуола музейын үөрүүлээхтик аһыы 1936 сыл сэтинньи ый 7 күнүгэр буолбут, онно 163 колхозтаах уонна 152 үөрэнээччи сылдьыбыт.
Сэрии кэнниттэн сыыйа олох көнөн, колхозтар улаатан бэйэлэрин кыанар буолан барбыттара. Онно тирэ5ирэн 1952 сылтан са5алаан кыраайы үөрэтэр музей тутуутун үлэтин са5алаабыттара. Колхозтарга былаан түһэрэн мас кэрдиитэ, киллэриитэ са5аламмыта. Ол са5ана трактор, дружба эрбии эңин диэн олох суо5а. Онон бэрэбинэ кэрдиитэ сүгэнэн, икки тутаахтаах эрбиинэн суулларыллар эбит. Манна колхуостаахтар, интэрнээт о5олоро Данилов Семен Иванович, Тихонов Василий Николаевич, Николаев Прокопий Дмитрьевич уонна да атыттар элбэхтик көмөлөспүттэр. Бассабыык Баьылай (Иванов Эдлин Васильевич а5ата) мастарын о5уһунан тиэйэн киллэриигэ олус элбэхтик үлэлээбит. Музей тутуутугар чугастаа5ы колхозтартан мас уустарын ыңыртаан үлэлэппиттэр.
Онно прораб, тутааччы быһыытынан ааттаах мас ууһа быыра Маарыгар олохтоох Иванов Павел Ксенофонтович этэ.
Истиэнэтигэр Иванов Семен Герасимович, Филиппов Василий – Ньурба Баьылай, Иванов Илья Андреевич – Дыгын Ылдьаа «Папанин» колхоз киһитэ, Фомин Иван Егорович үлэлээбиттэр.
Эрбиинэн былаахы оңорууга Иванов Егор Захарович (о5о Чокуом), Николаев Николай Гаврильевич. Столярдарынан Иванов Павел Константинович, Михайлов Семен Илларионович (Сиэнкэ), Тотонов Афанасий Григорьевич (Хонооьой о5онньор). Элбэх киһи көхтөөх үлэтинэн музей тутуута 1953 сыллаахха бүппүт.
Оччотоо5у кэмңэ музей дьиэтин хас да оһо5у оттон сылыталлара үһү. Онно оттор мастарын сүгэнэн кыайыгас үлэһит Иванов Илья Афанасьевич – Дьоруой Ылдьаа күңңэ далгычыак сыар5аны кэрдэрэ. Дэлби тоңон кииллийэн хаалбыт, хаппыт тиит төрдүн сүгэнэн кэрдии баһаам күүһү эрэйэрэ.
Аны ис оңоһуга, витрина рамаларын, арка оңоруутун – Степанов Анатолий Арсентьевич, Николаев Прокопий Дмитрьевич, кэнники сал5абырга Семенов Петр Самсонович, Кириллин Харлампий Константинович уһаммыттара.
Оформления5а – оччотоо5у учууталлар Гаврильев Иван Дормидонтович, Иванов Кирилл Афанасьевич (оскуола завуьа), Данилов Максим Васильевич, Фокинов Михаил Иванович, Петров Степан Тарасович, Степанова Маргарита Егоровна ылсан үлэлэспиттэр.
Хаартыска үлэтигэр, музей ис киэргэтиитигэр – Степанов Анатолий Арсентьевич, Иванов Егор Яковлевич, Саввинов Дмитрий Ильич, Гаврильев Иван Дормидонтович буолан үлэлээбиттэр.
Бу курдук көхтөөхтүк үлэлээн музейы сүһүөђэр туруоруу үлэтигэр 5 учуутал, 71 о5о кыттыыны ылбыт.
Ол курдук үгүс киһи кыттыылаах, өр сыллаах дьон үлэтин түмүгэ. Киэң туттуута 1952 сыллаахха тутуллубут музейнай комплекс эргэрэн, тэллэйдэнэн элбэх экспонаттар буорту буолбуттар. Бу көстүү Тойбохойу суон сура5ырдыбыт музейы төрүттээбит киһиэхэ Георгий Евдокимовичка ыарахан этэ. Оччотоо5у улуус баһылыга Георгий Петрович Яковлев дьүккүөрдээх улахан туруорсуутун кэнниттэн «АЛРОСА» хампаанньа музей таас дьиэтин тутан киллэрбитэ. Бу улахан уоруу буолар.
Билигин биһиги кыраайы үөрэтэр музейга элбэхтик экскурсияларга, музейнай уруоктарга сылдьабыт. Өссө манна Владимир Ильич Ленин оло5ун уонна үлэтин сырдатар отделга 2004 сыллаахха сэтинньи ый 26 күнүгэр «Кэнчээри» пионерскай тэрилтэ кэккэтигэр киирбиппит.
Тойбохой кыраайы үөрэтэр музейа саңа икки этээстээх таас дьиэ5э 2001 сылтан иккистээн төрөөн үлэлии-хамсыы, сылтан-сыл эбиллэ, үгүс ыалдьыты көрсө турар.

Тыа сиригэр туһалаах тэрээһин
Митрофанов Вася,
4б кылаас үөрэнээччитэ,
Номинант «Кэскиллээх доклад»
Салайааччы: Прокопьева Л.П.
Мин ийэм Тойбохойго саңа тэриллибит тыа хаһаайыстыбатын Кредитнай Кооперативыгар председателинэн үлэлиир. Бу тэрилтэ ынахтаах, сылгылаах дьоңңо харчы кредит биэрэр. «Тыа сиригэр олорор киһи үксэ ынах – сүөһү, сылгы иитиитинэн дьарыктанан, онтон барыыс ылан үп-харчы киллэринэр. Ол эрэн үүт харчыта тутатына түргэнник кэлбэт түбэлтэтигэр дьоннор Кооперативтан кредит ылан араас кыһал5аларыгар туттуохтарын сөп, онтон үүт харчытынан төлүөхтэрин сөп» - диир ийэм. Кооперативка киирбит дьоннор кыттыһан «Көппөхтөөх» диэн сиргэ сайылык тэриммиттэрэ, онно ынахтарбытын таһааран сайылаппыппыт. Быйыл доильнай аппарат а5албыттара, онон ынахтар аппаратынан ыанар буолаллар үһү. Сайылыкка ынахтар үүттэрэ элбиир, тото аһыыллар, о5олоро улааталлар.
Тыа сиригэр үлэ миэстэтэ а5ыйа5ынан элбэх киһи үлэтэ суох. Онон кэтэх хаһаайыстыбаны сайыннаран, сөптөөхтүк саланан олорорго кредитнай кооператив тирэх буолуохтаах.

О5о сайдар киинэ «Ньургуһун» детсад
Николаева Лена,
4б кылаас үөрэнээччитэ
Салайааччы: Прокопьева Л.П.
Тохсунньу тоһуттар тымныыта үгэннээн турда5ына, 1977сыллаахха «Ньургуһун» детсад аан бастаан нэһилиэк кырачааннарыгар аанын тэлэччи аспыт. Бу кэмтэн ыла элбэх сыл - хонук ааһан, элбэх ахсааннаах о5ону кэрэ5э – үтүөђэ уһуйан, билии – көрүү аартыгар атаарбыт. Олох уларыйыыларыгар сөп түбэһэн, детсад эмиэ үүнэн - сайдан бу күңңэ тиийэн кэллэ. Оскуола5а киириэн иннинээ5и саастаах о5олору көрүү - харайыы, иитии – үөрэтии, кэрэ5э уһуйуу курдук эппиэттээх үлэни, сылайары билбэккэ, детсад иитээччилэрэ үлэлииллэр уонна үлэлээн кэлбиттэр ветеран үлэһиттэр.
«Ньургуһун» детсад бастакы сэбиэдиссэйинэн Любовь Ивановна Павлова үлэлээбит. Кини сатабыллаах тэрээһининэн, детсад бары үлэһиттэрин күүһүнэн материальнай базата сиппит – хоппут, иитэр – үөрэтэр үлэ5э туттуллар нагляднай пособиялары илиилэринэн оңорон, о5о детсадка киирэн сөптөөх иитиини, үөрэтиини ыларыгар барытын бэлэмнээбиттэр.
Детсад бастакы выпусниктара араас идэлээх, дьоңңо убаастанар үлэһит дьон буола сылдьаллар. Детсад бастакы иитээччилэрэ Тихонова Федора Васильевна, Сергеева Розалия Егоровна, Саввинова Зинаида Васильевна уонна да атыттар. Иитээччи көмөлөһөөччүлэринэн билигин манна баар Находкина Полина Павловна, Кондратьева Люция Васильевна, минньигэс астаах поварынан Стручкова Надежда Николаевна үлэлээбиттэр. Детсад үлэлээн кэлбит 30 сылын устатыгар о5о иитиитигэр улууска инники күөңңэ сылдьыбыт. Билиңңи көлүөнэ иитээччилэрэ олох хардыытыгар сөп түбэһиннэрэн саңаны олоххо киллэрэн үлэлии – хамсыы сылдьаллар.
1995 сылтан са5алаан о5ону эккирэтэр өй оонньуутун «Сонору» ылсан былааннаахтык үлэлээн, ол үлэлэрин күн бүгүнүгэр дылы атын үлэлэригэр холбуу тутан үлэлии сылдьаллар. 1996 сылга Франция5а Юнеско программатынан ыытыллыбыт «Сонор» оонньуу Аан дойдутаа5ы 1 чемпионатыгар детсад иитиллээччитэ Васильев Сеня 3 миэстэни ылан бронзовай призер буолбут.
Республиканскай «Сонор» күрэхтэригэр 3 сыл субуруччу кыттыбыттар. Иванов Витя – мин убайым, Уаров Петя улууска миэстэлэспиттэр. Ол иһигэр мин убайым Коля 3 миэстэ буолбут. Детсад иитиллээччилэрин ситиһиилэригэр куруһуок салайааччыта Л.В. Мохова тус бэйэтин билиитин, дьо5урун уурбут киһинэн буолар. Билигин да5аны «Сонор» оонньуу албаһыгар уһуйа сылдьар. Быйылгы 2007 сыл күрэ5эр улууска 5 саастаахтарга Васильева Яна – 3 миэстэ буолбут.
2003 сылтан экономическай иитиигэ экспериментальнай площадка буолан үлэлии сылдьаллар. Тыа сирин хас биирдии ыала бэйэтин оло5ун – дьаьа5ын аа5ар – суоттуур кэмэ үүннэ. Онон детсадка о5олору кыра саастарыттан бэлэмнээн экономика бастакы өйдөбүллэрин иңэриигэ үлэлиир.
2004 сылтан детсад «Центр развития ребенка» буолбут. Детсадка араас кустовой, улуснай семинардар, конкурстар, күрэхтэр ыытыллаллар.
Иитиллээччилэр сылын аайы ыытыллар «Бастакы хардыы» научно – практическай конференция5а, дуобат, «Сонор» күрэхтэригэр, математика, нуучча тылын – олимпиадаларыгар ситиһиилээхтик кытталлар эбит. Холобур, Евсеев Вася улууска математика олимпиадатыгар бастаан, Республиканскай математика олимпиадатыгар 2 миэстэ буолбут.
Ити курдук, «Ньургуһун» детсад үлэһиттэрэ кырачаан о5олору доруобай, сиэрдээх майгылаах, личность быһыытынан олоххо миэстэлэрин сөпкө булунар дьон буолан тахсалларын туһугар үлэлии – хамсыы сылдьаллар.

Сельпо тэрилтэтигэр дьоннорум үлэлээбит кэмнэрэ
Николаева Сахаайа,
5а кылаас үөрэнээччитэ,
2 миэстэ
Салайааччы: Николаева М.С.
Тойбохойго советскай былаас маңнайгы сылларыгар, 1924с. «Холбос» ма5аhыына аhыллан, нэhилиэнньэни аhынан-таңаhынан хааччыйбыта. Атыылааччынан Уhун-Күөл киhитэ Петров Алексей Иванович үлэлээбитэ.
1926 сыллаахха Тойбохойго «Якутторг» ма5аhыына Лука Егорович
Крюков дьиэтигэр аhыллыбыта уонна сибиэдиссэйинэн Л.Е.Крюков, атыыhытынан кини кэргэнэ Татьяна Трофимовна Крюкова 1929 сылга диэри үлэлээбиттэрэ. Бу ма5аhыын 1930 сыллаахха кооператив ма5аhыыныгар уларытыллыбыта. Новиков Григорий атыыhыттаабыта.
1936 -40сс. бородуукта ма5аhыыныгар Михайлов Семен Илларионович, промышленнай табаарга Иванов Иннокентий Егорович үлэлээбиттэрэ.
Крюков саңа ма5аhыыныгар 1936 с. сельмаг аhыллан 1937с. диэри үлэлээбитэ. Онно Анисимов Дмитрий Николаевич директорынан, бирикээсчигинэн Фёдоров Афанасий Иннокентьевич уонна Платонов Егор Алексеевич үлэлээбиттэрэ. Сунтаардаа5ы райпотребсоюз быhа дьаhайара.
1930с. Тойбохой кооператива сельпо буолан уларыйбыта. Ол сельпо5а Тойбохой, 2-с Дьаархан, Арыылаах, Бакамда, Сунтаар, Наахара, бастакы Нөөрүктээйи нэhилиэктэрэ киирэллэрэ.
2003 сылга табаар эргиирин 56 мөл. 900 тыhынча солк, 58 мөл 255 тыh. солк. туолла-102,4%, килиэп астааhыныгар 369 тонна, туолуута 405 тонна-109,8%.
2004 сылга товарооборот былаана 54 мөл.150 тыh. солк., туолуута 55 мөл. 900 тыh. солк.-103,0%, килиэп астааhыныгар былаан 429 тонна, туолуута 430 тонна-100,02%.
2005 сылга былаана 58мөл.150 тыh. солк, 4710солк. туолбата, килиэп астааhыныгар былаан 430 тонна , туолбата-367%
2006 сылга былаан 55 мөл. 770 тыh. солк туолуохтаа5ынан 9016 солк. туолбата, килиэп астааhыныгар былаан 410 тонна, туолуута 412 тонна туолла.

Тойбохойдоо5у о5о дьиэтэ
Скрябин Валера,
4б кылаас үөрэнээччитэ
Салайааччы: Прокопьева Л.П.
2006- 2007 үөрэх сылыгар Тойбохой о5о дьиэтигэр 82 о5о, 63 үлэһит баар. Балартан пед. үлэһиттэрэ, үрдүк үөрэхтээх 12, специальнай орто үөрэхтээ5э 9, 7 орто үөрэ5и бүтэрбиттэр. Үөрэхтэрин үрдэтинэн заочно үрдүк үөрэххэ 6 киһи үөрэнэр. I категориялаах 8 иитээччи баар, Иванов Иван Степанович – Культура үлэтин туйгуна, Васильева Дора Кирилловна – Народнай үөрэ5ирии туйгуна, Осипов Виссарион Петрович – Российскай Федерация Бочуоттаах үлэһитин ааттара иңэриллибиттэрэ.
Иитиллээччилэрбит үөрэхтэрин билиитэ 2006 сылга 100% ситиһэн бары кылаастарын тахсыбыттара, быйыл 2007 сыл III чиэппэр түмүгүнэн 89,3 % ситиһэн иһэбит.
Детдом иһинэн 11 куруһуок үлэлиир: Иванов И.С. ырыа уонна струннай оркестра «Полярная звезда» күрэххэ лауреат аатын ылбыттара. Иванова А.И. «Кыталык куо» мода студията таңас выставкатыгар лауреат буолбуттара. Иванов К.Я. «Юный художник» куруһуогар о5олоро улуус конкуруһугар II - III миэстэлэннилэр. Технология куруһуогун салайааччыта Грязнухин Б.В. о5олорун оңоһуктара улууска I миэстэни ылан Якутскайга финалга барар буоллулар.
«Оһуохай»- күрэх Бүлүү зональнай куоталаһыытыгар Дора Кирилловна Васильева о5олоро I-II-III бириистээх миэстэ5э тигистилэр.
Спортивнай ситиһиилэрбитигэр Республиканскай турнирга Ил Түмэн Депутата А.С. Уаров бирииһигэр көңүл тустууга уонна хапса5айга III-IV миэстэлэри ылаттаатылар. Бу күрэххэ үлэһиттэрбит эмиэ III-IV миэстэни ылаттаан бириистээх миэстэ5э тигистилэр.
2007 сыл. Федеральнай бюджет 20 мөлүйүөнү эбии тутууга уонна благоустройство5а анаата. Бу үбүнэн спортзал, арочнай гараж тутуллуохтара, 3 спецтехника5а уонна тимир ограждение5а туттуллуо5а. Маны таһынан спонсорскай көмөнөн сайыңңы лаа5ыр тутуутугар анаан 5400 тыһ. АЛРОСА-ттан, Удачнайдаа5ы ГОК-тан 100000 түһүөхтээх.
Детдомңа о5олор корпустарын тутуута салгыы бара турар. Бу сотору кэминэн 2 корпус үлэ5э киирэрэ былааннанар.
Сотору о5о эстетическай сыантыра ситэн үлэ5э киириэхтээх.

Тойбохой нэһилиэгин культурнай - сырдатар тэрилтэлэрэ
Федоров Володя,
4б кылаас үөрэнээччитэ, 4 миэстэ
Салайааччы: Прокопьева Л.П.
Советскай былаас маңнайгы сылларыгар, Тойбохой таңаратын дьиэтигэр биир үлэһиттээх аа5ар бала5ан нэһилиэнньэ ортотугар агитационнай-маассабай үлэни ыытара. Маңнайгы аа5ар бала5ан сэбиэдиссэйинэн 1928-30 сыллардаахха Алексеев Данил Николаевич үлэлээбитэ. Кини итини сэргэ Тойбохой куустатын партийнай тэрилтэтин сэкиритээрэ эбит.
Сэрии иннинэ 1939-40-с сыллардаахха аа5ар бала5аңңа Иванов Прокопий Сергеевич, кини кэнниттэн сэрии кэмигэр Алексеев Гаврил Спиридонович, Иванова Агафья Семеновна үлэлээбиттэрэ. Сэрии кэнниттэн кулууп сэбиэдиссэйдэринэн Степанова Екатерина Алексеевна, Иванов Гаврил Александрович үлэлээбиттэрэ биллэр.
Тимофеев Константин Иванович – 1949с.
Амбросьев Алексей Софронович – 1954-58сс.
Пахомов Михаил - 1958-60сс.
Данилов Петр Васильвич – 1959-60сс.
Николаева Ульяна Лазаревна – 1960-61сс.
Попов Семен Николаевич – 1959-64сс.
Тойбохойго 1966 сыллаахха кулууп дьиэтин саңардан тутарга партийнай тэрилтэ салалтатынан тутар биригээдэ тэриллэн, саңа кулууп дьиэни тутан 1967 сыллаахха Октябрьскай революция 50 сылын көрсө сэтинньи 7 күнүгэр аспыта. Ол кэмнэргэ үлэлээн ааспыт дьоннорунан буолаллар:
Николаев Владимир Степанович,
Попов Семен Николаевич,
Васильева Маргарита Фомична,
Тотонова Светлана Фомична,
Иванова Надежда Васильевна
Иванов Иван Степанович
Попов Николай Семенович,
Данилов Владимир Иванович,
Сидорова Муза Ивановна,
Тыртыкова Галина Ивановна.
Билигин Культура дьиэтин директорынан Павлова Надежда Николаевна, худругунан Тотонов Николай Иванович, хореограбынан Семенова Мария Николаевна, аккомпониаторынан Саха Республикатын культуратын туйгуна Иванов Иван Степанович буолан нэһилиэк культурнай оло5о сайдарыгар саңа бырайыагы ылынан үлэлии сылдьаллар.
Ону таһынан 2000 сылтан улууска базовай площадка аатын ылан Хочо куустатыгар кулууптарга сүбэ-ама, күүс-көмө буолаллар.
2005 сыл түмүгүнэн улууска бастаан культура профсоюһа олохтообут Гранын ылбыттара.
2006 сыллаахха сэлиэнньэ5э 93 мероприятияны ыыппыттар, онно барыта 19350 киһи сылдьыбыт, ол иһигэр о5ото 2823. 63тыь.918солк. киллэрбиттэр.
Надежда Николаевна салайар фольклорнай ансамбла улууска киэңник биллэр. Дэгэрэң ырыа5а тэрийбит триота Ньурба5а ыытыллыбыт улуустар фестивалларыгар дипломант, улууска ыытыллыбыт курэххэ лауреат буолбуттара. Надежда Николаевна салайар «Хомусчаан» бөлө5ө былырыын Элгээйигэ ыытыллыбыт Сунтаар улууһун хомусчуттарын «Дьуруһуй мин хомуһум» күрэ5эр кыттан дипломант буолбуттара. Быйыл улууска иккис сылын ыытыллыбыт «Дьуруһуй мин хомуһум» фестивальга «Хомусчаан» бөлөх Гран При үрдүк аатын ылбыта.
2002-2005 сыллар түмүктэринэн «Сыл бастың хореограбын, салайааччытын» аатын ылбыт М.Н. Семенова салайааччылаах «Дьэргэли» үңкүү ансамбла нэһилиэккэ, улууска, республика5а ыытыллар күрэхтэргэ дипломант, лауреат үрдүк аатын ылбыттара. Быйыл улууска ыытыллыбыт Республиканскай «Полярная звезда» эдэр талааннары көрүү күрэххэ кыттан лауреат үрдүк аатын ыллылар.
И.С. Иванов салайааччылаах «Чэчир» о5о вокальнай ансамбла улууска, республика5а эмиэ киэңник биллэр. Кини үөрэппит о5олоро араас куораттарга үрдүк үөрэхтэригэр ситиһиилээхтик үөрэнэ сылдьаллар. «Омур5ан» эр дьоннор ансамбыллара нэһилиэккэ, улууска, республика5а ыытыллар күрэхтэргэ дипломант, лауреат аатын ылбыттара. Иван Степанович ырыа айбыта быйыл 30 сылын туолар.
Тойбохойдоо5у «Кыталык» культура киинэ С.А.Зверев 100 сылын туолар үбүлүөйдээх ыһыа5ар күнү көрсүү церемониятын тэрийиэхтэриттэн ыла, сылын аайы улуус ыһыа5ын күнү көрсүү церемониятын Саха Республикатын культуратын үтүөлээх үлэһитэ, оһуокайдьыта, тойуксута Иван Федорович Васильев алгысчыттаах, М.Н. Семенова салайааччылаах «Дьэргэли» үңкүү ансамбыла, Мария Сергеевна Саввинова директордаах ГУП «Хочо» үлэһиттэрэ астаабыт саңыйахтаах алаадьытынан, үрүң илгэттэн оңорбут кырылыы көөнньүбүт кымыһынан күндүлээн ыраахтан-чугастан кэлбит ыңырыылаах ыалдьыттарга, олохтоохторго күнү көрсүүнү тэрийэн кэллилэр.
Улууска ыытыллар «Көтөллөр көмүс дор5ооннор» - дуэттар, триолар күрэхтэрин, кустовой «Чэчир» ырыа-үңкүү уо.д.а күрэхтэри тэрийэн ыыталлар.
Ити курдук Тойбохой нэһилиэгин дьонун-сэргэтин үтүөђэ-кэрэ5э уһуйар, угуйар сыаллаах-соруктаах «Кыталык» культура киинин үлэһиттэрэ үлэлии-хамсыы сылдьаллар.

Тойбохой күөх суугуна – ботаническай саад
Семенова Алена,
4б кылаас үөрэнээччитэ, 1 миэстэ
Салайааччы: Прокопьева Л.П.
Мин олорор уулуссам Садовай переулок диэн. Бу переулок Тойбохой сэлиэнньэтигэр саамай кылгас буолуо, барыта 7 дьиэ турар. Ол гынан баран саамай ыраас салгыннаах, чөкө переулок. Кини элбэх үүнээйилээх, Тойбохой киэң туттар ботаническай садын таһыгар сытар. Ол иһин Садовай переулок диэн ааттаабыттар. Мин эһиэхэ ботаническай сад туһунан кэпсиэм.
Тойбохойго чугаһынан өрүс, үрэх суох. Буора туойдуңу, буорун састаабыгар элбэх туус баара биллэр. Сорох дьылларга тымныы 50 кыраадыстан тахсар түгэннэрэ бааллар. Ону ол диэбэккэ Георгий Евдокимович Бессонов ирбэт тоң муустаах сиргэ аан бастаан ботаническай сады төрүттээбитэ.
1940 сыллаахха оскуола иһинэн тэриллибит опытнай хаһаайыстыба базатыгар тирэ5ирэн 1957 сыллаахха аан дойдуга саамай хотугу ботаническай сад тэриллибитэ. Ленин аатынан колхоз бэйэтин сириттэн 36 га. иэннээх сири күрүөлээн, сад үүннэрэргэ анаан биэрбитэ.
Сады төрүттүүргэ Тойбохой бары олохтоохторо – оскуола үөрэнээччилэрэ, учууталлар, тэрилтэ үлэһиттэрэ кыттыбыттара.
Садка барыта: 3000 тыһыынча хатың,
1000 тыһ. тиит,
1000 тыһ. харыйа,
4000 тыһ. талах, сэппэрээк олордуллубута.
Бэрэ күөл диэки тыалтан харыстыыр сыалтан хатыңнары олордубуттара. Сад устунан - туоратынан уу сүүрэригэр аналлаах 4 км. уһуннаах хоруу хаһыллыбыта.
1958 сыллаахха Комсомол төрүттэммитэ 40 сылын туолбута. Ону чиэстээн ботаническай сады «Комсомол 40 сыла» диэн ааттабыттара.
Тойбохой олохтоохторо, үөрэнээччилэрэ сынньаналларыгар анаан беседка, хорууну туоруур муосталар тутуллубуттара. Сад ортотугар гражданскай сэриигэ өлбүт комсомолецтарга анаан памятник туруоруллубута. Ол билигин суох.
Садка отонноох – астаах үүнээйилэри эмиэ үүннэрэллэрэ. Ол курдук со5уруу дойдуга үүнэр яблоня хас да көрүңэ, вишня, дьиикэй абрикос үүнэллэрэ. Ону таһынан Саха сирин араас муннуктарыгар үүнэр – черемуха, моонньо5он, хапта5ас, дьөлүһүөн хас да суорда. Бу үүнээйилэр сиэмэлэрин Советскай Союзка (Россия урукку аата) баар атын ботаническай садтартан почтанан сурутан ылаллара. Ол ыраах дойдуттан кэлбит сиэмэлэри о5олор бэйэлэрэ тылыннаран садка олордоллоро, улаатыар диэри харайаллара. О5олору сиэмэни тылыннарарга, үүнээйини харайарга учууталлара Георгий Евдокимович үөрэтэрэ.
Садка со5уруу дойдуга үүнэр араас үүнээйилэри олордубуттара. Билигин да5аны садка үүнэн тураллар: акация, барбарис, рябина, жимолость, бузина уо.д.а. Бу үүнээйилэри со5уруу дойдуттан Георгий Евдокимович бэйэтэ а5алара, эбэтэр киниэхэ почтанан ыыталлара.
О5олор тымныы сиргэ үүнээйи төһө бэркэ үүнэрин билээри араас опыттары ыыталлара. О5олор чинчийэр үлэлэригэр учууталлара, Дьокуускай куорат учуонайдара кэлэн көмөлөһөллөрө.
1959 сыллаахтан Ботаническай сад аны бэйэтэ атын сирдэргэ сиэмэни, үүнээйилэри тар5атар буолбута.
Тойбохой олохтоохторо дьиэлэрин таһыгар садка үүнэр кыраһыабай сибэккиилэри, мастары дьиэлэрин таһыгар олордон барбыттара. Тойбохой ботаническай садын көрө атын сирдэртэн оскуола о5олоро, улахан дьон экскурсия5а кэлэллэрэ, көрөн – сө5өн бараллара.
Бу хаартыска5а көрөр аарка5ыт 1958 сыллаахха тутуллубута. Онтон бу хаартыска5а көстөр – билиңңи арка, бу арканы 1976с. туруорбуттара.
Бу кэлэр 2007с. ботаническай сад 50 сылын туолар.
Билигин садка 1957-58 сыллардаахха о5олор үүннэрбит мастара улаатан, үүнэн-чэчирээн баара5ай мастар буолан тураллар. Тойбохой саамай ыраас салгыннаах, кэрэ миэстэтэ буолан дьон собулээн сылдьар сирэ. Г.Е. Бессонов үүннэрбит саада өр сылларга чэлгийэ үүнэ турдун.

Аа5ар бала5антан са5алаан
Трофимова Ира,
6а кылаас үөрэнээччитэ,
Номинант «Кэскиллээх доклад»
Салайааччы: Васильева Е.В.
Библиотека кинигэ уонна хранилище диэн греческэй тылтан киирбит. Аан бастаан, Египеткэ уонна Кытайга баар буолбут. Россия5а – СССР – Киевкэ (Украина5а) -Софийскай соборга - 1037с. Манастыырдарга, таңара дьиэлэригэр. Сэрии уотугар уонна баһаар түмүгэр элбэх кинигэ суох буолбут.
Советскай былаас маңнайгы сылларыгар Тойбохойго таңара дьиэтигэр аһыллыбыт биир үлэһиттээх аа5ар бала5ан нэһилиэнньэ ортотугар агитационнай – маассабай үлэни ыытара. Маңнайгы аа5ар бала5ан сэбиэдиссэйинэн 1921с. Филиппов Георгий Тимофеевич ананан үлэлээбитэ. 1928-30сс. Алексеев Данил үлэлээбит. Кини итини сэргэ Тойбохой кустатын партийнай тэрилтэтин секретара этэ.
1938с. сэтинньи 19 күнүгэр Сунтаардаа5ы РОНО 137 №-дээх бирикээһинэн Тойбохойго (оройуоңңа бастакыннан) сельскай библиотека аһыллан үлэтин са5алаабыта. Сэбиэдиссэйинэн сэттэ кылаас үөрэхтээх Иванов Прокопий Сергеевич анаммыта. 1940с. Сунтаар оройуонугар политпросвет үлэ туругун туһунан докладнойугар сурулларынан Тойбохойдоо5у сельскэй библиотека 882 кинигэлээх уонна аа5ар бала5ан дьиэтигэр үлэлээбит. Кинигэтэ барыта нууччалыы, аа5ааччыта а5ыйах эбит. Сэбиэдиссэйинэн Алексеев Гаврил Спиридонович үлэлиир дэммит.
Билигин библиотека тыһыынчаттан тахса аа5ааччылаах, 13 тыһыынчаттан тахса кинигэлээх, ону таһынан сылын аайы 50-ча араас сурунаалы, хаһыаты сурутар. 2002с. күһүн кулууптан туспа дьиэ5э көһөн үлэлии олорор. Библиотека5а өр сылларга үлэлээбит ветеран үлэһиттэринэн Анна Михайловна Данилова, Маргарита Михайловна Васильева буолаллар.
Сельскай библиотека5а хас киһи сылдьарый 2007сыл түмүгүнэн?
-Улахан киһи: 190.
-16-21 дылы : 41.
-О5олор : 157.
-Уопсайа: 388 киһи сылдьыбыт.
Библиотечнай уруоктары, бэсиэдэлэри, викториналары, кинигэ обзордарын элбэхтик ыыталлар.
Сурунаал, хаьыат, кинигэ уопсай ахсаана: 13.055 устуука.
Сурунаал: 33 арааьа.
Хаьыат: 22 арааьа.
Кинигэ: 13.000 устуука.
Күн аайы дневник толороллор эбит. Хас киһи сылдьыбытын, хас сурунаалы, хаһыаты, кинигэни уларсыбыттарын учуоттаан иһэллэр. Араас темаларга кинигэ быыстапкаларын ыыталлар. Ону дьоннор сэргииллэр уонна уларсаллар эбит.
Киhи бары оттуттэн сайдыылаах буоларыгар библиотека сүрүн оруоллаах. Билиңңи кэмңэ киhи информацияны дьиэ5э олорон телевизор, интернет, телефон, радио нөңүө ылар, онтуката ситэтэ суох. Хаhыаты, сурунаалы ыал барыта сурутар, кинигэ атыылаhар кыа5а суох буолан библиотека оруола үрдүөхтээх.




4 секция «Тойбохой айар талааннаахтара»

Норуот эмчитэ - Федотова Зинаида Ивановна
Сергеева Света,
6а кылаас үөрэнээччитэ, 2 миэстэ
Салайааччы: Васильева Е.В.
Араас арахпат ыарыыга ыалдьан сору-муңу көрбүт дьону эмтээн, ыарыыларын чэпчэппит киһинэн буолар Федотова Зинаида Ивановна. Кинини республика, улуус олохтоохторо бары билэллэр, киниэхэ махталлара муңура суох.
Зинаида Ивановна 1938с сэтинньи 17 күнүгэр төрөөбүтэ. Кэргэнэ Петров Алексей Данилович 1965с рабкоопка солбуйааччы председателинэн ананан Тойбохойго кэлбитэ. Ол кэмтэн ыла бу сири сөбүлээн олохсуйбуттара. Кинилэр алта о5олоохтор. Улахан кыыстара Варвара Алексеевна Тойбохой орто оскуолатын бүтэрэн баран 2 сыл балыыһа5а медсестранан үлэлээбитэ. Благовещенскайдаа5ы мединституту бүтэрэн билигин Якутскайга Медцентрга гастроэнтрология отделениятыгар врач-хирурунан үлэлии сылдьар. Валентина Алексеевна 1976с оскуоланы туйгуннук үөрэнэн бүтэрбитэ. Якутскайдаа5ы медицинскай училища фельшерскай отделениятыгар үөрэммитэ. Тойбохой участковай балыыһатыгар хас да сыл лабораннаабыта. Билигин «Татайыына» ма5аһыыңңа заведующайынан үлэлиир. Валерий Алексеевич 1977с Үөһээ-Бүлүү физмат оскуолатыгар аан бастаан Тойбохойтон баран киирбитэ. Кэлин Новосибирскай электротехническай институтун бүтэрбитэ. Билигин подстанция5а үлэлиир. Валентин Алексеевич эмиэ Үөһээ-Бүлүү физмат оскуолатын бүтэрбитэ. Алексей Алексеевич 2-гр инвалид, үлэлээбэт. Зинаида Алексеевна Егорьевскайдаа5ы авиационнай училищаны бүтэрэн баран Якутскайга Киин авиапортка старшай диспетчеринэн үлэлиир.
Зинаида Ивановна 1989 сыллаахха 123 №-дээх норуот эмчитин көңүлүн Республика5а аан бастаан ылбыта. 1995 сылга ахсынньы 30 күнүгэр «Народный целитель-врач» сертификатын уонна знагын биэрбиттэрэ. Верховнай совет направлениятынан 1989 сылга Монголия5а баран Тибетскай медицина5а үөрэнэн кэлбитэ.
Зинаида Ивановна иңнэлээн, хааннаан уонна имэрийэн эмтиир. Киниэхэ эмтэнэн үтүөрбут дьоннор элбэхтэр. Кини туһунан дьон үтүө өйдөбүллээх. Олортон биирдэстэринэн үгүс сыл о5ону үөрэтэн сырдыкка сирдээбит Анна Степановна Генерова буолар. Кини маннык ахтар: «Сэрии са5ана оонньооботох о5олор тоңору-хатары, аччыктыыры, үлэ кытаана5ын, олох ыараханын билбит дьоннорбут. Билигин сааһыран олорон урукку оло5у санаатахха сүрдээх ыарахан дьыллар-күннэр ааспыттар. Ол да иһин буолуо билигин 70-тан тахса саастаах кырдьа5астар ис-үөс, сүһүөх ыарыытынан бары да кэриэтэ ыалдьар эбиппит. Араас ыарыыларга да ыалдьыбытым да иһин үйэм-сааһым тухары куруортарга эмтэммэтэх киһибин.
1979-80с уорэх сылыгар хондроз, сүһүөх, сис, ыарыыларыттан ыалдьан үлэлээбэтэ5им. Дьиэ үлэтин тугу да кыайан толорбот, ас астаабат буолбутум. Якутскай балыыһатыгар тиийэ эмтэммитим, таблетка бөђөтүн сиэбитим да үтүөрүөхтээ5эр бэргээн испитим. О5олорум барахсаттар Роза-үһүс, Валя-бэһис, Лена-ахсыс, Гоша онус кылаастарга үөрэнэллэрэ.
Кэмниэ-кэнэ5эс дьиңнээх Саха эмчитин Зинаида Ивановнаны булан киниэхэ эмтэппитим. Өр бириэмэ устатыгар сүнньүбүттэн хап-хара буолбут хаан бөлөнүйбүтүн бааңканан оботторон хостотолообута. Оччотоо5уга медицинаттан, дьоннортон кистээн эмтээбитэ… Ыам ыйыгар эрэ үлэбэр үлэлээбитим. Ити кэнниттэн этэргэ дылы этэңңэ сылдьабын.
Онон Зинаида Ивановна « күнүм-ыйым», иккис аанньалым буолар. Ити кэнниттэн Зинаида Ивановна эмтээбитин биһирээммин, ыарыйдахпына норуот эмчиттэрин рецептарынан эмтэнэр идэлээхпин.

«Күөрэгэй» - о5о-аймах уһуйаана
Мохова Айыына,
8а кылаас үөрэнээччитэ, 3 миэстэ
Салайааччы: Тихонова К.С.
Г.Е.Бессонов аатынан Тойбохой орто оскуолатын о5о вокальнай образцовай ансаамбыла 2006 с. 15 сылын бэлиэтээбитэ.
Клара Степановна 45 сыл устата уус - уран самодеятельность сайдыытыгар, эдэр ыччат ырыа5а, музыка5а уhуйууга үтүө суобастаахтык үлэлии - хамсыы сылдьар. Кини сүрдээх үчүгэй баянист, ырыаhыт ол да иhин Тойбохойго күн бүгүңңэ диэри кулууп
« тэбэр сүрэ5инэн», дьон- сэргэ убаастыыр, махтанар киhитинэн буолар. Ол курдук кинитэ суох нэhилиэккэ, оскуола5а концертар, биэчэрдэр буолбаттар.
Ол курдук 1991 с. Ансаамбыл тэриллибитэ. Ансаамбылы Клара Степановна бэйэтин ба5атынан ыллыан ба5алаах о5олору хомуйан тэрийэр. Бу күнтэн ыла ансаамбыл «сүрэ5э» тэппитэ.
1992 с. 30 о5о буолан улуустаа5ы бастакы фольклорнай фестивальга « Ньургун Боотур» олоңхо операны толорон улууска бастыыр. Фестивальга кыайыы ансаамбылга үөһээ көтөр кынат буолбута. Ханна ба5арар буоларын курдук бастакы улахан сцена5а тахсыы о5олорго олус долгутуулаах буолбута.
Фестивальга бастаан, улуус дьонугар - сэргэтигэр: «Маннык талааннаах о5олордоохпутун билбэккэ сылдьыбыт эбиппит» - диэн эhиилигэр 1993 с. «Сунтаар оройуонун күннэрэ Туймаада хочотугар» - диэн концертка активнай кыттыылаахтарынан буолаллар. Дьокуускайга кэлбиччэ, куорат тыаларыгар концерт көрдөрүөххэ диэн Клара Степановна төрөөбүт сиригэр Тулагы Сыырдаа5ар, Мэңэ–Ханалас киинигэр Майа5а, Лоомтука5а, Таба5а5а концерт көрдөрөллөр уонна Мэңэ сирин дьонун сө5үүтүн – махтаныытын ылаллар.
1998 с. Мирнэй куоракка «Алмаз» ДК-5а концерт көрдөрүү. «Күөрэгэйдэр» алмаас столицатыгар Мирнэй саамай улахан культурнай дьиэтигэр, көрөөччүлэр көтө5үллэн, элбэх махтал тылы этэллэр. Бу сылга «Күөрэгэй» ансаамбыл уонна оскуола араас талааннаах о5олоро буолан Сунтаар улууhун сэлиэнньэлэринэн: Дьаархан, Маар–Күөл, Уhун–Күөл, Аллыңа, Кириэстээх, Куокунуга гастроллаан, бэйэлэрин сэмэй кылааттарын оскуола базатын хаңатыыга киллэрбиттэрэ.
1998 с. тохсунньуга кыайыыга эрэллээх Ньурба куоракка ыытыллыбыт «Хотугу сулус» зональнай күрэххэ аан бастаан кыттан, лауреат үрдүк аатын ылан 2 республиканскай телевизионнай «Хотугу сулус» конкурска кыттар чиэскэ тиксэллэр. Үөрүүлэрин үллэстэн Дьикимдэ5э уонна Күндэйэ5э концертаан ааhаллар.
1998 с. бэс ыйыгар Дьокуускай куоракка ыытыллыбыт «Хотугу сулус» 2 республиканскай күрэххэ кыттан, лауреат уонна үрдүк таhымнаахтык ыллыыр маастарыстыбаларын, бэрээдэктэрин иhин образцовай о5о коллективын аатын ылан, дьоллоох о5о саастарыгар өссө биир үөрүүлээх сырдык түгэн эбиллэр. Күүс-эрчим ылынан «Үс хатыңңа» ыытыллар Туймаада ыhыа5ын киэргэтэллэр.
1999 с. Тойбохой. А.С. Пушкин 200 сааhыгар аналлаах күрэххэ 1 миэстэни ылаллар.
1999 с. « Хотугу сулус» 3 республиканскай күрэх лауреата. Суоттуга « До5ордоhуу!» музей комплекса уонна Дьокуускай куорат чугаhынаа5ы сынньалаң о5о лаа5ырдарыгар концертаан, бэйэлэрин айымньыларын билиhиннэрэллэр. Туймаада ыhыа5ын иккис төгүлүн кыттыыны ылаллар.
2000 с. С.А. Зверев 100 сылыгар аналлаах фольклорнай фестивальга бочуоттаах иккис миэстэни « Аман өстөр» кэннилэриттэн ылаллар.
2000 с. ыам ыйыгар Саха сирин бастың айымньылаах коллективтарын састаабыгар киирсэн, «Күөрэгэй» Кытай Народнай Республикатын устун сылдьыбыта, концерт биэрбитэ. Саха сирин ырыатын - тойугун Кытай норуотугар билиhиннэрбитэ.
2000с. Бэс ыйа. Сунтаарга олоңхо дойдутугар Зверевка аналлаах «Сүгүрүйүү ыhыа5ар» активнай кыттыыны ылаллар. Сахалыы куту – сүрү сүрэхтэригэр иңэринэллэр.
2000с. Бастакы «Дьиибэ-дьээбэ о5олор» улуустаа5ы күрэххэ дипломант аатын ылаллар.
2001с. Дьокуускай куоракка «Сунтаар» күннэригэр кыттар. Ансамбыл айар үлэтин, инники кэскилин билиhиннэрэр телевизионнай программа5а уhуллубута.
2001с. «Күөрэгэй» ансамбыл тэриллибитэ 10 сылыгар аналлаах «Талаан уонна сатабыл» диэн лаа5ыр тэриллэр.
Ырыа - тойук дууhалаах, ырыаны таптааччы «Күөрэгэй» ансаамбыл 2001, 2003, 2004, 2005, 2006 сылларга сүңкэн сүгүрүйүүлэрин ылан «Хотугу сулус» күрэхтэрин кыайыылаа5ынан буолар.
2006с. «Күөрэгэй ансамбыл - Саха сирин норуоттарын 4 спортивнай оонньууларын, «Олоңхо ыhыа5ын» кыттыылаа5а.
«Күөрэгэй» ансаамбыл ыллыыр репертуара киэң ол курдук: норуот ырыалара, дьээбэ- хообо ырыалар, эстраднай ырыалар уонна норуот фольклоруттан оhуокай, тойук, хомуhунан тыаhатыы.
Ансаамбыл биир саамай киэң туттар сатабылынан буолар: государственнай Гимнары толоруу. Бу биhиги улууспутугар суос со5отох үрдүк таhымнаахтык Гимнэри ыллыыр ансаамбыл буоларбытынан киэң туттабыт. 2001 с. Тойбохой оскуолатын аhыллыытыгар бастакы президеммыт М.Е. Николаев биhирэбил тыллары маннык быhыылаахтык эппитэ: « Маннык профессиональнайдык Гимнары толорор о5о ансаамбылын истэ иликпин».
Улуу педагог В.А. Сухомлинскай – музыка киһи дууһатын көннөрөр, диэбитинии «Күөрэгэй» курдук о5о айма5ы сырдыкка-кэрэ5э иитэр, үөрэтэр уһуйааннар-ансамбыллар элбии туралларыгар ба5арабыт.

Дэгиттэр дьо5урдаах педагог этэ
Николаева Маша,
10б кылаас үөрэнээччитэ, 1 миэстэ
Салайааччы: Тихонова К.С.
Биһиги Тойбохойбут улууска, республика5а ырыаны-үңкүүнү аргыс оңостубут, кэрэ5э сырдыкка тардыһыылаах дьоһун-мааны дьоннорунан биллэр. Ол араас кэмнэргэ үлэлээн ааспыт иитээччилэр, учууталлар сыралаах үлэлэрин үтүө түмүгэ буолара саарбахтаммат. Оттон онуоха олук уурааччынан, са5алааччынан айыл5аттан дэгиттэр талааннаах, дьиң чахчы энтузиаст учуутал, Сунтаар улууһун бочуоттаах гражданина, РСФСР уонна ССРС норуотун үөрэ5ириитин туйгуна, РСФСР үтүөлээх учуутала Луначарскай аатынан бириэмийэ лауреата Евсеев Василий Никитич буолар. Кини анал музыкальнай үөрэ5э суох, идэтинэн история учуутала эрээри сүрэ5ин ба5атынан, дьаныһан дьарыктанан музыкальнай грамотаны баһылаабыта уонна оло5ун устатыгар үгүс ыччаты музыка кэрэ эйгэтигэр уһуйбута.
Василий Никитич 50-н тахса сыл пионер баһаатайынан, иитээччинэн, завуһунан, история, музыка учууталынан уонна директорынан үлэлээбит кэмигэр Тойбохойдоо5у о5о дьиэтин, интернат-оскуола уус-уран самодеятельноһа улууска эрэ буолбакка республика5а тиийэ биллэр таһымңа тахсыбыта.
Кини музыка5а ураты дьо5урдаа5а о5о эрдэ5иттэн биллибит. Ол туһунан 30-с сылларга баһаатайынан үлэлээбит Герой-учуутал Г.Е.Бессонов уонна сэрии аас-туор сылларыгар Бүлүүтээ5и педучилище5а бииргэ үөрэммит до5отторо, республика5а биллэр-көстөр Нина Протопопова, Николай Чоросов, Парфений Борисов ахтыыларыгар суруйаллар.
1946 сыллаахха училищены бүтэрбит эдэркээн уол о5о дьиэтигэр старшай пионербаһаатайынан ананан кэлбитэ. Балалайка5а, мандолина5а, үрэр инструменнарга иңнигэһэ суох оонньуур, олус үчүгэйдик үңкүүлүүр, ыллыыр, уруһуйдуур, барытыгар тэрийээччи, кө5үлээччи буолан о5олору бэйэтигэр түмэ тарпыта. Тустаах үлэтин таһынан со5ото5ун сэттэ5э тиийэ куруһуогу ыытара, онон о5олор иллэң кэмңэ таах сылдьаллара суох буолбута, барыларыгар дьарык көстүбүтэ.
Василий Никитич бастаан теневой, онтон настольнай картоннай театры, кукольнайы сайыннаран, драмкружок тэрийбитэ. Теневой театрга о5олор үгэлэри, нуучча остуоруйаларын сөбүлээн туруораллара. Драмкуруһуок о5олоро «Эдэр гвардеецтар», «Партизан Морозов», «Маршал эдэр сааһа» драмалары туруоран олохтоохтор биһирэбиллэрин ылбыттара. Ордук чорботон Степан Онопоров, Семен Павлов, Максим Данилов, Егор Евсеев уо.д.а. табыллан оонньууллара. О5олор көстүүмнэрин, декорацияларын, гримнэрин барытын бэйэлэрэ оңостоллоро, онон дьо5урдара олус сайдыбыта.
Интэн салгыы кини шумовой оркестры, түөрт куоластаах хору, биирдиилээн ырыаһыттары, үңкүү бөлө5үн со5ото5ун салайбыта. Кини үөрэтиитинэн үгүс о5олор инструменнарга олус бэркэ оонньуур уонна ыллыыр буолбуттара. О5о дьиэтин концерын Тойбохой олохтоохторо аһара күүтэллэрэ, буолар күнүгэр кулуупка элбэх киһи мустара.
1948 сыллаахха оройуоннаа5ы пионердар слеттарыгар уус-уран самодеятельность куоталаһыытыгар о5о дьиэтин коллектива Элгээйи оскуолатын кэнниттэн иккис миэстэни ылбыта. Ити эдэр педагог бастакы ситиһиитэ этэ. 1951 сыллаахха бастың үлэлээх баһаатай республика о5олорун бөлө5үн кытта «Артек» лаа5ырга барсар чиэскэ тиксибитэ.
50-60-с сылларга Василий Никитич струннай уонна духовой оркестрдары тэрийэн, араас сиртэн инструмент булан, о5олору нотнай грамота5а үөрэтэн-такайан үгүс көрүүлэргэ, фестивалларга лауреат, дипломант буолбуттара. Үңкүү куруһуогун о5олоро Дора Васильева, Владимир Данилов, Геннадий Дегтярев, Александр Бессонов, Алькор Дмитриев уо.д.а. толорууларыгар «Дружба» сюитаны, «Гопак», «Жок», «Молдавеняска», «Крыжачок», «Бульба» араас норуоттар үңкүүлэрин көрөөччүлэр дохсун ытыс тыаһынан көрсөллөрө.
Ити сыралаах үлэ үтүө түмүктэрдээх буолбута. О5о дьиэтин, интернат-оскуола иитиллээччилэрин самодеятельноһа оройуон, республика күрэхтэһиилэригэр мэлдьи инники буолара, холобурга сылдьара. Ол курдук 60-с сылларга Якутскайга ыытыллар оскуола-интернаттар республикатаа5ы слеттарыгар Тойбохой оскуолата мэлдьи бастакы, иккис миэстэлэргэ тиксэрэ, онон көһөрүллэ сылдьар Кыһыл знамяны үйэлэргэ илдьэ хаалар чиэс тиксибитэ. Ол са5анаа5ы о5о дьиэтин иитиллээччилэрэ учууталларын олус истиңник саныыллар. Амма, Анаабыр оскуолаларыгар директорынан, РОНО сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит, СР үөрэ5ириитин үтүөлээх үлэһитэ Виктор Никифорович Филиппов ахтыытыттан: «Словами большой благодарности мы все вспоминаем энтузиаста, художественного руководителя всех наших концертов Василия Никитича. Нам очень повезло, что на нашем пути встретился такой интересный человек. Диву даешься, как он везде успевал: ежедневные до 11 часов вечера репетиции хора, вокалистов, танцоров». «Я с большим удовольствием занималась в оркестре и танцевальном кружке, которыми руководил Василий Никитич. Он был и хормейстером, и режиссером, и хореографом, и костюмером, и гримером, кем только он и не был. Мы не переставали и не перестаем удивляться, восхищаться его многогранным талантом, энергией, преданностью к делу, самоотверженностью. Мы все его очень любим и уважаем» - диэн суруйар врач идэлээх Скрыбыкина Елена Никифоровна.
70-80-с сылларга Василий Никитич Бордоң, Тойбохой орто оскуолаларыгар, о5о дьиэтигэр директорынан таһаарыылаахтык үлэлээбитин тухары ыччаты эстетическэй иитиигэ биир сүрүн бол5омтотун уурара. Кини хас биирдии учуутал, иитээччи туохха эмэ дьо5урдаах, сөбүлүүр дьарыктаах, онтунан умайар буолуохтаах. Оннук учууталы о5о сөбүлүүр, кини тылын ылынар, үчүгэйгэ тардыһыылаах буолар диирэ. Салайааччы үгүс түбүктээх үлэтиттэн быыс булан, Бордоң орто оскуолатын историятыгар бастакы духовой оркестры тэрийбитин, үңкүү куруһуогун салайбытын нэһилиэк олохтоохторо истиңник саныыллар. 1973 сыллаахха Бордоң о5олоро пионерия тэриллибитэ 50 сылыгар анаммыт республикатаа5ы слетка «Джигиттэр» үңкүүнэн ситиһиилээхтик кыттыбыттара, оттон духовой оркестр оройуон улахан мероприятиеларыгар мэлдьи ыңырыыга сылдьара.
Василий Никитич үөрэппит-ииппит о5олоруттан үгүстэр олохторун искусство5а анаабыттара, биллэр-көстөр ырыаһыттар буолбуттара. Ол курдук, Илья Иевлев Сунтаар улууһуттан бастакынан консерваторияны бүтэрбит опера ырыаһыта, Анна Саввинова бэртээхэй ырыаһыт, Хаңалас улууһугар культура дьиэтин директора, Маргарита Сидорова Новосибирскайдаа5ы консерваторияны бүтэрэн опера уонна балет театрын оркестрыгар флейта курдук мындыр инструмеңңа оонньуур, Валерий Иванов музыкальнай училищены бүтэрбитэ, РСФСР норуотун үөрэ5ириитин туйгуна, Амма музыкальнай оскуолатын директора.
Василий Никитич бэйэтэ оло5ун устатыгар уус-уран самодеятельноска көхтөөхтүк кыттара. 1957 сыллаахха Саха респбуликатын ыччатын бастакы фестивала буоларынан норуот ырыаһыта С.А.Зверев «Оһуор үңкүүтүн» туруораары оройуон талааннаах ыччатын түмпүтэ. Кинилэр ортолоругар Василий Никитич эмиэ баара. Бу үңкүү ураты биһирэбили ылан студеннар, ыччаттар аан дойдутаа5ы VI фестивалларыгар кыттар быраабы ылбыта. Сунтаар ыччата 10-н тахсата Москва улахан сценаларыгар сахаларын искусствотын ситиһиилээхтик көрдөрөн, араас омук истиң биһирэбилин ылбыттара. Кини бу ансамблга үңкүүлээбит сылларын оло5ун биир ча5ылхай кэрдиис кэминэн аа5ара, сүдү киһи оскуолатын ааспытынан киэн туттара.
2000 сыллаахха 73 сааһыгар сылдьан С.А.Зверев – Кыыл Уола 100 сааһын көрсө ыытыллыбыт улуустаа5ы о5о фольклорнай фестивалыгар «Оһуор үңкүүтүн» туруоран сөхтөрбүтэ. Бу үлэтин кини улуу Зверевкэ махталым бэлиэтэ буолар диирэ.
Оло5ун тиһэх күннэригэр диэри Василий Никитич нэһилиэккэ ыытыллар общественнай мероприятиеларга, концертарга жюри солбуллубат чилиэнэ, сүбэһит буолан, уус-уран самодеятельность репертуара уонна идеята эңкилэ суох буоларыгар, толоруу маастарыстыбата үрдүүрүгэр ахсаабат көмөнү оңорбута. Эдэр көлүөнэни иитиигэ, уус-уран самодеятельность сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин төрөөбүт Тойбохойун, Сунтаарын дьоно махтаналлар уонна кининэн киэн тутталлар.

Мин эьэм – Савинов Дмитрий Ильич
Иванов Витя,
4а кылаас үөрэнээччитэ,
4 миэстэ
Салайааччы: Саввинова А.П.
Мин эhэм Саввинов Дмитрий Ильич 1927 сыллаахха элбэх о5олоох ыалга Тойбохойго төрөөбүтэ. Бэрт кыратыттан үлэ5э эриллэн, сатабыллаах киhи буола улааппыта.
1941 сыллаахха а5ата А5а дойду сэриитигэр баран, кырдьа5ас ийэтин, үс кыра балтын, быраатын иитээри оскуолаттан уурайарга күhэллибитэ. Колхозка дьаам сүүрдээччинэн киирбитэ. Мантан ыла кини сатабыл арааhын баhылаан элбэх идэлэргэ бэйэтин боруобаланан дьон – сэргэ биhирэбилин ылбыта. Ол курдук кини биллэр уустары кытта алтыhан дьиэ тутарга, маhынан уhанарга үөрэнэр. Оhохчут бастыңа буолан, ынырыкка сылдьыбыта. Кини туппут оhо5о билигин да тураллар.
4 кылаас үөрэхтээх да буоллар техника5а ордук сыста5ас, рационализатор этэ. Уу ото охсор массыына онорбуттарын ол са5анаа5ы салалта үөһэ таhаарбакка, өйөөбөккө хаалбыта. Ол да буоллар, ол массыыналарынан сайынын быhа үлэлээбиттэрэ.
Эhэм оло5ун былаhын тухары саңаны, бастынң кэрэхсиир, үөрэнэ, үөрэтэ сылдьара. Оччотоо5у ыччаттарга визитнэй карточканан буолбут киэң Таба5а5а техника модун күүhүн туhанан, бэйэтин сэмэй кылаатын киллэрбитэ.
Дьоңңо – сэргэ5э, общество5а туhалыыр ба5алаах хочо сиригэр элбэхтик кэлэн – баран, үлэ маяктарын көрсөн кэпсэтэн, мастарыскыайдарга, музейдарга, оскуолаларга, сайылыктарга, ходуhаларга сылдьыталаан, мунньахтары, семинардары иститэлээн, күрэхтэhиилэри, концертары көрүтэлиирэ. Онно кэрэхсээбитин, сэргии көрбүтүн хаартыска5а түhэрэрэ, блокнокка бэлиэтэнэрэ. Ити матырыйаалларын сыымайдаан, нарылаан, чочуйан утуйар уутун умнан туран суруйбут араас ыстатыйаларын, заметкаларын, информацияларын, фоторепортажтарын сыымайдыыра. Оройуон хаhыатыгар бэчээттэннэ5инэ дьон сэргээн аа5ар буолара.
Кини суруйуутун геройдара – «Тойбохой» совхоз сирин дьулуурдаах үлэhит дьонноро, сэрии, үлэ ветераннара, эдэр рабочайдар, үтүөлээх учууталлар, доруобуйа харыстабылын туйгуннара, нэhилиэк ытык кырдьа5астара, дьулуурдаах спортсменнар, хоhуун коллективтар…
Үhүс разрядтаах машинист, алтыс разрядтаах токарь, слесарь, уус харахтаах монтажник, уран тарбахтаах мас ууhа, сүрэхтээх фотограф – бу барыта мин эhэм сүрэ5ин ба5атынан баhылаабыт идэлэрэ.
Ленин аатынан колхоз электростанциятыгар машинистаабыта, онтон «Тойбохой» совхоз киин мастарыскыайга слесардаабыта. Онно сайын от үлэтигэр, кыhын совхоз отун – маhын тиэйэр техниканы ремоннаан оңороллоро.
Селькор, активист, общественник быhыытынан «Тойбохой» совхоз, нэhилиэк үлэтэ – хамнаhа үчүгэй буоларыгар, былааннара – сорудахтара ситиhиилээхтик туоларыгар общественнай бэрээдэк тупсарыгар көмөлөhөр этэ.
Ол курдук: «Эбэhээтэлистибэни толороллор» (03.08.1972), «Мин этиилэрим» ( 13.06.1972), «Барыбыт көмөбүт эрэйиллэр» (11.04.1978), «Олорор бөhүөлэгим кыhал5алара» (13.11.1980), «Киэң туттар музейбыт» (28.05.1983), «Саңа музейга көмөлөhүө5үң» (27.12.1983), «Суолга сэрэхтээх буолуо5уң» (01.03.1984) о.д.а. элбэх ыстатыйалары хаhыакка тахсыталаабыттара.
СССР тэриллибитэ 50 сылын юбилейынан сибээстээн оройуон хаhыатын редакцията 1972 сыллаахха фотоконкурс биллэрбитэ. Конкурс усулуобуйатыгар оройуон экономиката, культурата уонна нэhилиэккэ оло5о сайдыытын көрдөрүү киирбиттэрэ. Фотография сүрүн хайысхата производство үлэhиттэрэ үлэ кэннинээ5и сынньалаңнара, үөрэхтэрэ хабыллыахтаа5а. Конкурска элбэх любитель фотограф кыттыбыттара. Олортон саамай бастыңнарын редакция коллегията талан кыайыылаахтары быhаарбыта»
I миэстэ – Саввинов Дмитрий Ильич.
II миэстэ Петров Николай Петрович,
III миэстэ – Тюрбенев Алексей Дмитриевич.
Тойбохой ыhыа5а буолаары турда5ына халлаан куйаарын баhылааччыларга аналлаах памятнигы тимир лиистэринэн сваркалаан Николаев Прокопий Дмитриевичтыын оңорбуттара. Дьон хара5ын үөрдэн билигин да арыыга өлбөт – сүппэт өйдөбүл буолан турар.
Тойбохойдоо5у юннатскай станция5а үлэлиир кэмигэр Социалистическай Үлэ геройа Г.Е. Бессоновтыын алтыhан, аhары өйдөhөн музей үлэтин сырдатыыга, историческай докумуоннары үйэтитиигэ үгүс бириэмэтин, сыратын биэрбитэ. Элбэх хаартыскалары переснимоктаабыта өлбөт – сүппэт үтүө өйдөбүл буолан тураллар. Г.Е. Бессонов суруйбут кинигэлэригэр ахтыбыта туоhулууллар.
Тойбохой сайдарыгар сыралаах үлэлэрин иhин элбэх бочуотунай грамоталарынан, сыаналаах бэлэхтэринэн на5араадаламмыта биhиэхэ үтүө өйдөбүл буолан сылдьаллар.
Төрөөбүт нэhилиэгин сырдатан, историятын үйэтэтэргэ, өлбөт – сүппэт өйдөбүллэри хаалларарга элбэх үлэни ыыппыта. Мин эhээбинэн киэн туттабын.

Норуот маастара-оһуордьут Мария Иевлевна Амукова
Степанова Анна,
4 кылаас үөрэнээччитэ,
Номинант «Содержательный доклад»,
Салайааччы: Саввинова А.П., Степанова В.Е.
Эбэм ођо сааһа
Мария Иевлевна Амукова 1920 сыллаахха Куокуну нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Ађата Омуков Иев Еремеевич, ийэтэ – Анна Николаевна Омукова. Эһэтэ Дьэрэмэй – Айыы Ойууна диэн баара. Кини дьону эмтиирэ, кутуран көрүүлэнэрэ, уот харахха этэрин иһин дьон сөђөллөрүн уонна толлоллорун кэпсииллэрэ. Кыра Маайа төрөөн сыттађына: «улахан дьоллоох кыыс төрөөн сытар»- диэбитэ үһү. Барыта 5 бииргэ төрөөбүттэр: 2 кыыс, 3 уол.
Мария ийэтэ, Анна Николаевна, «испанка» ыарыыга ыалдьан, 1926 сыллаахха өлбүтэ. Онтон ыла ађаларынаан бэйэлэрэ олорбуттара. 1932 сыллаахха Куокунуга оскуола аһыллар. Маайа үөрэниэн олус бађарарын ађата ыыппата «дьоппуон сэриитигэр ыытыахтара» диэн. Онтон ађатын сууттаары ыксатан тохсунньу ыйтан 1933 сыллаахха оскуолађа үөрэнэ киирбитэ. Учуутала кыыс араспаанньатын сурунаалга Амукова диэн суруйбут, онтон ыла Амукова диэн суруйтарар буолбута. Наар 5 сыанађа үөрэнэн 1933 сыллаахха Тойбохойго ударниктар слеттарыгар барар чиэстэммитэ. Сарсыарда аайы 5 чааска туран хотонун үлэтин бүтэрэн баран быраатынаан Ньукулайдыын оскуолаларыгар 1,5 көстөөх сиргэ сүүрэллэрэ, хойутаабакка тиийэллэрэ. Киэһэ, төннөллөрүгэр ыйдаңађа сыарђа суолун устун хатыыскалаан сүүрэллэрэ. Онтон 1,5 сыл үөрнэнэ 4-с кылааһы бүтэрэн баран дьиэтээђи усулуобуйатынан, хотон көрөр кыһалђаттан 1935 сыллаахха оскуолаттан уурайбыта.
Үлэђэ уһуллуута
Сытыы кыыс Маайа колхозка үлэлиир. 1936 сыллаахха тойбохойго ынах көрөөччүлэр курстарыгар 10 хонукка үөрэнэр, онтон 1937 сыл саңатыгар Сунтаарга эмиэ 10 хонуктаах Курска салгыы үөрэммитэ. Ити сыл барыта 30 хаһаайыстыбалаах колхоз тэриллибитэ. Онно 25 сүөһүлээх үүт табаарынай фермата тэриллибитигэр 17-лээх эрэ Мария Иевлевнаны ферма сэбиэдиссэйинэн анаабыттара. Сођотох үлэһит этэ. Курска үөрэппиттэринэн ынахтарын, хотонун муостатын ньылбы сууйан кэбиһэрэ.
1938 сыллаахха Куокунуга аађар балађан сэбиэдиссэйинэн ананар. Ыалы кэрийэ сылдьан агитация үлэтин ыытар: хотону балађантан араарыы, ырааһырыы, бары аађар-суруйар буолалларын ситиһии.
1939 сыллаахха депутатынан быыбарданар уонна Куокуну олохтоох Советын солбуйааччы председателинэн ананар. Председатель сирэй үлэтин барытын толорор.
Ађа дойду сэриитэ ааннаабыта. Куокунуттан киһи бөђө барбыта, ођо-аймах хаалбыта. Хоргуйуу сађаламмыта. Уот кураан түһэн үүнүү суођа. 1942 сылтан Куокунуга улахан хоргуйууттан элбэх киһи өлбүтэ. Ас суођар эбии куор, тиф ыарыылара өрө турбуттара. «Дэлэђэ дађаны биир ииңңэ 15 киһини көмүөхтэрэ»- дуо диэн ахтара Мария Иевлевна.
1943 сыллаахха сут буолбута. Бурдук, от үүммэтэђэ. Мария Иевлевна 1943 сылтан 1949 сылга дылы Куокуну нэһилиэгин советын сирэй председателинэн анаммыта уонна Якутскайга 3 ыйдаах Курска үөрэммитэ. Бу кэмңэ норуот олођун көрөр-истэр, дьаһайар салайааччы оруола улахан суолтаны ылбыта. Мин эбэм Амукова Мария Иевлевна эдэр сааһа, күүстээх үлэтэ, сатабыллаах салайааччы быһыытынан үүнүүтэ бу манна Куокунуга, сэрии кэмнэригэр ааспыта.
Мария Иевлевна нэһилиэгин дьонун хоргуйууттан сөптөөх дьаһалларынан, Сунтаартан килиэп карточкатын көрдөһөн аһатан, элбэх киһини өрүһүйбүтэ. Кини салайар кэмигэр биир да киһи өлбөтөђө. Куокуну нэһилиэгэ 1944, 1945, 1946 сылларга бастың нэһилиэк буоларын ситиспитэ. 1945 сыллаахха тыа хаһаайыстыбатын үлэтин бары көрүңүн толорууга 1 миэстэни ылан, республика бастың совет председателлэрин мунньађар баран кыттыын ылбыта, тыл эппитэ.
Оһуорга үөрэниитэ, идэтийиитэ
1948 сыл бүтэһигэр сэрииттэн контузияланан кэлбит Бордоң киһитигэр, Степанов Егор Афанасьевичка кэргэн тахсыбыта. Егор Афанасьевич оччолорго Бордоңңо олороро. Рабкоопка председателинэн үлэлиирэ. 1950 сылтан 1956 сылга дылы Бордоңңо библиотекардыыр, ону сэргэ кулууп сэбиэдиссэйинэн үлэлиир. Степановтар икки уол ођолонон баран Тойбохойго көһөргө быһаарыммыттара. Кэргэнэ Егор Афанасьевич Тойбохой детдомугар бухгалтерынан киирэр. Мария Иевлевна бэс ыйыттан 1957 сылга детдомңа медсестранан үлэђэ киирэр. Уонча сыл араас үлэлэргэ үлэлээбитэ. Степановтар 5-с ођолоноллор. Тойбохой детдомугар түүңңү ньээңкэлии сылдьан Томская Елизавета Ивановнаттан оһуордуу үөрэнэн, иискэ умсугуйан туран дьарыктаммыта. Детдом ођолоругар иис куруһуогун салайбыта, манна 2 кыыһы оһуордуурга үөрэппитэ. Кэлин биирдэрэ Аввакумова Галя үөрэхтээх иистэнньэң буолан кэлбитэ, кинини «мин бэйэм курдук оһуордуур» диирэ. Иистэнньэң кыргыттарыттан Афанасьева Розалияны үчүгэйдик оһуордуур диэн, кэлин кырдьан олорон кыра уолун свадебнай сотторун киниэхэ итэђэйэн оһуордаппыта.
Мария Иевлевна оһуордьут идэтин баһылаан түүннэри-күнүстэри тигэрэ, ииһин, санаабыт саннатын бүтэриэр дылы илиитин араарбакка иистэнэрэ. Ођолоро массыына тыаһыгар утуйаллара уонна уһукталлара.
1968 с. Туруорсан тойбохойдоођу бытовой комбинаты астарбыта. Бастаан иккиэ буолан Васильева Анна Николаевналыын, кини дьиэтигэр сађалаабыттара. Аана тигэр, быһар. Эбэм оһуордуур, тигэр. Табаар саңа дэлэйэн эрэрэ. Дьон үөрэ-көтө сакаастыыллара. Боллуонньа муода буолан оннук матырыйаал кэлбитигэр плащ, куртка тиктэрбиттэрэ ађай. Онтон Иванова Елизавета Ильинична, Васильева Мария Васильевна, Иванова Ксения Дмитриевна диэн анал үөрэхтээх кыргыттар кэлбиттэрэ. Былааннарын ый аайы аһара толорон, «Ударник коммунистического труда» буолбуттара. Кэлин ньиргиччи үлэлиир элбэх киһилээх, анал дьиэлээх бытовой комбинат буолбута. Эбэм манна пенсияђатахсыар диэри үлэлээбитэ уонна хойукка дылы былаан туолуутугар диэн көмөлөһөн иистэнэ олорбута.
Кини массыынаннан оһуордууру баһылаан, тус ньымалаах сатабыллаах, туспа көрүүлээх иистэнньэң этэ. Бастаан сап суођар таңаһы өһүлэн, өңнөөх таңаһы олох тутан, өңүн табан оһуордуура. Саңа ону тупсађай көрүңү биэрээри тимир сап (меднай катушка) араас өңүн булан оһуоругар туттара. Сахалыы таңаска оһуоругар, парча таңас көмүс сабын өһүлэн, онон сатаан оһуордаан саңа стили киллэрбитэ. Оһуордуурунан биллэн барбыта. Уулуссатын уола Дюляев Семен Григорьевич граница таһыгар устар моряк буолан, киниэхэ анаан индийскэй 5 метрэ парчаны кэһиитин ађалбыта. Ону аһара сөбүлээн туттубута, көмүһэ бөђөтө, кылабачыгаһа сүрдээђэ. Кэлин таңас элбээн араас өңнөөх таңаһы булан ађалаллара.
Эбэбит – «Саха харађынан сөбүлүүр, үчүгэйгэ кэрэђэ тардыһар, түң былыргыннан хайдах олоруой»- диир этэ. Бу билигин Саха артыыстарын таңастара сахалыы көмүс оһуордаахтар.
Саха дьахтарын араас таңаһын оһуордаан киэргэппитэ. Былаачыйалары, харсыаттары, бастыңалары, илин-кэлин кэбиһэри, оһуордаах сарыы этэрбэһи, бачыыңканы, оһуордаах таба түүтэ соннору, эр киһи ыһыахтыыр сахалыы оһуордаах көстүүмнэрин айаттаабыта. Ураты туспа философскай көрүүлэрдээх, саңа оһуор көрүңнэрин бэйэтэ айан уруһуйдуура, улахан көбүөрдэри айан тигэрэ. Санаабыт санаатын өсуорга түһэрэргэ кыһаллара. Үлэтин, бэйэтин кытта билсэ араас сиртэн кэлэн бараллара. Омук дьоно кэлэн хаартыскађа түһэрэн барбыттара, олор араас журналларга бэчээттэммиттэрэ. Үлэлэрэ мэлдьи араас выставкаларга, ВДНХ-ђа, Францияђа кыттыбыттара уонна төннүбэккэ хаалбыттара хомолтолоох.
Мария Иевлевна үлэлэрин ситиһиилэрин араас таһымнаах конкурстар, выставкалар көрдөрүүлэрэ туоһулууллар:
- Мастер женского легкого платья – за лучшую вышивку в республиканском семинаре швейников 1975 года. Почетная грамота.
- Участник 2 фестиваля Якутского фольклора зоны Вилюйских районов. Диплом 1 степени 1979 г.
- За творческие успехи на Всероссийском смотре сельской художественной самодеятельности, посвященном 50-летию образования СССР. Диплом 1 степени. Министерство Культуры РСФСР 1973 г.
- Диплом 3 степени в Республиканском смотре-выставке 1973.
- За лучшие творческие успехи на заключительном смотре фестивале фольклора и за пропаганду фольклора. Якутск 1979.
- За творческие успехи на районном конкурсе-выставке прикладного искусства. 1975 г.
- Зональной выставке работ самодеятельных художников и народных умельцев. 1974 г.
- Диплом за активное участие в фестивале. Союз художников СССР. 1987 г.
- 1 место в конкурсе национальной одежды. Грамота. Якутск 1972 г.
- Зональной выставке работ самодеятельных художников и народных умельцев. 1976 г. Г. Мирный.
- Диплом 1 степени за работу в выставке творчества «Билэ», «Мантеж» (вышивание парчовой нитью) с присвоением звания «Лауреат фестиваля-74» Якутск.
- Почетная грамота Министерства культуры Якутской-Саха ССР самодеятельную мастерицу за внесенный вклад в развитии и пропаганде самодеятельного народного творчества и связи с проведением 1 республиканской творческой лаборатории народных мастеров-умельцев по якутскому народному прикладному искусству. 1991 г. Уо.д.а.
Маны таһынан Мария Иевлевна мэлдьи төрөппүт комитетын председателинэн, дьахтар комитетын председателинэн талыллан араас өрүттээх общественнай үлэни толороро. Дьахталлар 3-с съезтэрин делегатынан талыллан Якутскайга бара сылдьыбыта.

Хос эһэм – тимир ууһа
Петрова Катя,
2 «б» кылаас үөрэнээччитэ,
номинант «Содержательный доклад»
Салайааччы: Петрова Р.Н. – төрөппүт.
Биһиги ырыађа ылламмыт, хоһооңңо хоһуллубут үтүөкэннээх Тойбохойбут сэлиэнньэтэ урукку дьылларга Тойбохой, Быыра, Ойбон, Туойдаах, Хаара Кулуһуннаах, Сыралта уонна Чүбэчээн диэн нэһилиэктэргэ хайдыһан, олорор түөлбэлэринэн 5 (биэс) колхозка арахсаллар эбит:
«Интернационал»,
«Партия ХУШ съеһэ»,
«Кыһыл Маай»,
«Эдэр Кулуһуннаах»,
«Папанин».
«Папанин» колхоз бэрэссэдээтэлинэн сатабыллаах, салайар дьођурдаах
Савинов Спиридон диэн үлэлээн ааспыта. Колхозка 12 (уон икки) уонна 16 (уон алта) сааһыгар дылы киллэрэн туран, 132 (сүүс отут икки) чилиэн баара.
Мин хос эһэм Петров Матвей Федорович 1865 (тыһыынча ађыс сүүс алта уон биэс) сылаг Туойдаахха күн сирин көрбүт. Тойбохой сэлиэнньэтиттэн 8 (ађыс) километр арђаа диэки баар. Хос эһэм оччотоођу ођо сиэринэн адьас кыра сааһыттан үлэђэ эриллэн-мускуллан улааппыт. Туругас – олоругас хоһуун киһи буолан, хараңаттан-хараңађа диэри үлэлиирэ үһү.
Матвей Федорович огдообо хааларыгар икки кыыс ођолоођо – Татьяна уонна Матрена. Онтон хос эбээбин Ксенья Ивановнаны кытта холбоһон баран биэс ођоломмуттар – Николай, Марфа, Ульяна, Катя, Петр. Урукку олох ыараханын тулуйбаккалар Катя уонна Петр эрдэ кыра саастарыгар ыалдьан өлбүттэр.
Мин хос эһэм талааннаах тимир ууһа. 20 (сүүрбэһис) сылларга, колхозтааһын иннинэ сир оңоһуутугар тимир оңоһуктар бириэмэ ирдэбилэ буолбуттара. Кини оңорбут булууктара үлэһиттэр үлэлэрин улаханнык чэпчэппиттэрэ. Оңорон таһаарбыт оңоһуктарын туһааннаах сиргэ туттаран, эбэтэр мэнэйдэһэн бурдук, чэй, табаах онтон да атыны ылара эбитэ үһү. Хос эһэм харытынан дьиэ кэргэнин ииппит. Ол таһынан дьиэђэ туттуллар иһити-хомуоһу оңортообут: салабаардары, хобордоођу, тађааны, сыпсыгы. Кэлин саны оңорорго идэтийбит. Ботуруонун иһитин ынах муоһунан оңорор эбит. Хппађа уонна түгэђэ масс буолар үһү. Бэйэтин оңоһуктарын анал бэлиэлиир эбит: төгүрүккэ аллараа өттүгэр тордуохтаах спираль.
Кини өтөђөр уһанар туспа балађаннаађа. Хос эһэм олорбут өтөђө - «Таалалаах» кэнчээри ыччаттарынан умнуллубат. Ол курдук хос эһэм уола Петров Николай Матвеевич сиэннэринээн ађатын өтөђөр мэлдьи бултуур, билиһиннэрэн кэпсиир.
Хос эһэбин Матвей Федорович уус тарбахтарын талаанын утумнаан маһынан уһанар уола, сиэннэр уонна хос сиэннэр бааллар. Ол курдук хос эһэм уола, мин эһэм Николай Матвеевич совхозка маһынан уһаммыта уонна хотон, дьиэ тутуутугар үлэлээбитэ. Сиэнэ Осипов Гаврил Викторович сэлиэнньэђэ биллэр масс ууһа. Кини дьиэ миэбэлин оңорорун сөбүлүүр. Куокунуга баар сиэнэ Петров Александр Степанович ынах муоһуттан сувенирдары оңорорунан дьарыктанар. Онтон да атыттар бэйэлэрин дьиэлэрин ис-тас оңоһуга уурбут-туппут курдук оңоһуулаахтар. Эһэлэрин курдук дьып-дьап туттуулаахтар диэн сиэннэрин ађа дьон хайђыырын истэн хос эһэбинэн киэн туттабын.
Бу ахтыыны кырдьађас эдьийим Марфа Матвеевна кэпсиирин истэн суруйдум.

Музыка учуутала, педагогическай үлэ, тыыл, сцена ветерана А.В. Тихонов
Мартынова Анна ,
10 «а» кылаас үөрэнээччитэ,
номинация «Айар талааннары чинчийии»
Салайааччы: Тихонова К.С.
Тойбохой аатын ааттаппыт, Сунтаар улууһун суон сурађардыбыт, элбэх киһи сүгүрүйэр дьоно – учуутал Александр Васильевич Тихонов уонна кини үөрэнээччитэ Анатолий Яковлевич Андреев – кэрэ куоластаах ырыаһыттарбыт тустарынан ахтыбат, санаабат сатаммат.
Кинилэри билбэт, көмүс куоластарын истибэтэх бука суођа буолуо.
Мин уонна балтым, 4 кылаас үөрэнээччитэ Света иккиэн «Күөрэгэй» ансамблга дьарыктанабыт. Онно салайааччыбыт Клара Степановна улууска эрэ буолбакка республикађа биллиилээх ырыаһыттар, музыканнар тустарынан кэпсээччи. Биир дойдулаахтарым музыка учуутала А.В. Тихонов уонна кини үөрэнээччитэ «Сунтаар күөрэгэйэ» Анатолий Андреев тустарынан элбэђи билээри-көрөөрү, кинилэр олорон ааспыт олохторун туһунан билэр дьонтон, дьиэ кэнгэннэриттэн, бииргэ үөрэммиттэриттэн ахтыылары хомуйдум. Араас хаһыаттары аађан элбэђи бэлиэтэнним. А.В. Тихонов, А.Я.Андреев тустарынан билиңңи ыччат билиэхтээх дии санааммын суруйарга сананным.
Александр Васильевич Тихонов 1935 сыллаахха ыам ыйын 15 кунүгэр Тойбохойго Ульяна уонна Василий Тихоновтар дьиэ кэргэттэригэр бастакы ођоннон күн сирин көрбүтэ.
Ађата Василий Ефимович Ађа дойду сэриитигэр ыңырыллан барарыгар обургу сођус ођо эбит, кини кэннэ сыллата төрөөбүт 5 ођо хаалбыт. Ыал улахан ођото буолан, ађаларын оннугар дьиэ тутаах киһитин курдук сананан, бэрт кыра сааһыттан араас үлэђэ эриллэн-мускуллан улааппыт.
Оскуолађа үөрэнэ сылдьан бэрт талааннаахтык спордунан дьарыктаммыт кини салайааччыта Гурьев Герасим Семенович эбит. Александр Васильевич ордук хайыһарга дьаныһан туран дьарыктанан, оччолорго оройуоңңа, нэһилиэгэр да бастыңнар ааттарыгар сылдьыбыта.
1958 сыллаахха Дьокуускайдаађы педучилищеђа музыкальнай отделениетыгар үөрэнэ киирбитэ. Вокалга үөрэппит кырдьађас учуутала А.Ф.Костин («Хайыһар» - саха эрэ киһитэ таптаан ыллыыр ырыатын мелодиятын суруйбут нуучча киһитэ) «айылђаттан бэриллибит богатырской связки и красивый тембр» - диэн Александр Васильевич куолаһын сөђөн-махтайан үрдүктүк сыаналыыра үһү. Училищеђа үөрэнэр студеннартан талан, эрчийэн «Евгений Онегин», «Травиата» курдук опералары туруорар эбит. Александр Васильевич Евгений Онегин партиятын бэрт ситиһиилээхтик толорбута.
1962 сыллаахха училищены ситиһиилээхтик бүтэрэн кэргэнинээн Клара Степановналыын Бүлүүтээђи педучилищеђа ананан тиийэн 4 сыл музыка учууталынан үлэлээбиттэрэ. Онтон 1966 сыллаахха Тойбохой орто оскуолатыгар үлэлии кэлбиттэрэ. Хоровой, сольнай куруһуоктары Александр Васильевич бэрт тэрээһиннээхтик ыытара. Элбэх ођо кини салайар духовой, нуучча народнай инструменнарын оркестрдарыгар дьарыктаналлара. Олохтоохтор духовой оркестр ньиргиэрдээх тыаһынан демонстрацияларга хаамсаллара, бырааһынньыктар оркестра суох ааспаттара. Тойбохойдоођу духовой оркестр оройуоңңа эрэ буолбакка республикађа тиийэ биллибитэ.
Александр Васильевич салайар хоровой коллективтара, оркестрдара биирдиилээн ырыаһыттар араас фестивалларга, конкурстарга, слеттарга өрүү инники күөңңэ сылдьаллара.
Александр Васильевич сорох үөрэнээччилэрэ олохторун музыканы кытта ситимнээбиттэрэ. Ол курдук Маргарита Сидорова Новосибирскайдаађы консерваторияны бүтэрэн Суорун Омоллоон аатынан опера уонна балет театрыгар симфоническай оркестр флейтистката. Онтон Георгий Бессонов театр хорун солиһа. Илья Иевлев Ураллаађы консерваторияны бүтэрэн билигин республикађа биллэр ырыаһыт. Саха республикатын культуратын туйгуна Анатолий Андреев кэрэ куолаһын сэргээн истибэтэх бука суођа буолуо. Учуутал уонна кини үөрэнээччитэ бэрт үгүстүк бииргэ дуэттаан ыллыылларын Саха сирин ырыаны сэңээрээччилэрэ мэлдьи дохсун ытыс тыаһынан, «бис» хаһыынан көрсөллөрө, кинилэр талааннарыгар сүгүрүйэллэрэ.
«Александр Васильевич бэртээхэй бархатнай куоластаађа» - диэн ахтар кини кэргэнэ Клара Степановна. Александр Васильевич бэйэтэ ырыа мелодиятын эмиэ айара.
Оскуолађа бииргэ үөрэммит бэрт күндүтүк санаһар дођоро И. Пахомов тылларыгар «Тойбохой суолугар», «Оскуолатаађы дођотторбор», Леонид Попов тылыгар «Сунтаар миигин ыңырар», ођолорго аналлаах Петр Тобуруокап «Эрдэ турбут ођолор», «Биирдэ мэник туохтаабыт» диэн уоста түспэт ырыалардаах.
Иннокентий Пахомов дођоругар Александр Тихоновка 2002 с. истиң иэйиилээх хоһоону анаабыта:
Элбэх сыл ааспытын умнаңңын
Элбэх Хаар уулбутун билбэккэ
Маңхайбыт баттахтаах дођорум
Баяңңын кыбынан кэлэңңин
Кыратык түмүктээн көрөңңүн
Истиңник мичээрдээн ылаңңын
Дьонноргун ырыанан үөрдээри
Дьол кыымын кыратык сађаары
Төллөркөй куоласкын эрчийээри
Уол ођо кэриэтэ туттаңңын,
Сыанађа тахсаары тураңңын
Бэйэђин уоскутан хаамађын
Эдэр саас сылларын ахтаммын
Тапталбын, дођорбун санааммын
Көрсүһэн, кэпсэтэн ааһаары,
Соһуччу ыңырыы ыламмын
Эн ыллыыр ырыађын истээри
Ыалдьыттыы эйиэхэ мин кэллим
Эн ыллаа эдэр саас сылларын,
Төннүбэт төлкөлөөх кэмнэри,
Хайыһар кыайлыых суолларын
Тапталбын иэйиилээх ыллыгын,
Эн ыллаа өрөгөй ырыатын,
Кэлэр кэм көлүөнэ кэскилин
Төрөппүт ођобут ырыатын
Сиэннэрбит эйээркэй иэйиитин.
Эн ыллаа имэннээх ырыађын
Дьоннорбут дууһатын чэпчэтэн
Бу кулууп дьиэтигэр дуораана
Өр сылга иһиллэ турдун диэн!
Александр Васильевич баяңңа, араас духовой, струннай, эстраднай инструменнарга оонньууру сатыыра, онон ођону, ыччаты уһуйара. Улахан дьон уус-уран самодеятельностарын сайыннарыыга элбэх күүһүн, сыратын биэрбитэ.
Тойбохойго биир да концерт кинитэ суох барбат этэ. Александр Васильевич солбуллубат хормейстер, аккомпониатор, оркестр салайааччыта, хор солиһа этэ.
Үгүс сыаллаах, ситиһиилээх үлэтэ сыаналанан «РСФСР үөрэђириитин туйгуна», «Старшай учуутал», «Владимир Ильич Ленин төрөөбүтэ 110 сылыгар» юбилейнай мэтээл «Үлэ тыыл ветеран», «Ађа дойду сэриитин кэмигэр килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээллэринэн нађараадаламмыта. Республика уонна улуус хас да төгүллээх лауреата, «Дархан ырыаһыта» Александр Васильевич аата 2005 сыллаахха тахсыбыт «Педагогическай энциклопедияђа» үһүс томугар киирбитэ.
Бииргэ үөскээбит үөлээннээђэ Степан Сылгытов бу курдук ахтар: «Александр Тихонов ођо сааһа сэрии ыар сылларыгар ааспыта. Кини элбэх ођолоох ыал улахан ођото буолан, ађата сэриигэ барыађыттан ађа эбээһинэһин толорбута. Сатаабатах үлэтэ диэн суох, бастың булчут, отчут, масс кэрдээччи буолан улааппыта. Оскуолађа үөрэнэр сылларыгар оскуола, оройуон бастың спортсмена этэ. Кини ордук чэпчэки атлетиканнан, хайыһарынан дьаныардаахтык дьарыктаммыта. 1956 с. республика спартакиадатыгар сүүрүүгэ оройуон хамаандатыгар киирсэн кэлбитин өйдүүбүн. Онно Андреев Афанасийы (Хаппыста Охоноос сүүрүгү) 400 миэтэрэђэ ыраагынан кыайбыта. Тойбохой оскуолата мэлдьи бастың спортсменнарынан оройуоңңа биллэрэ. Мин Александрдыын оскуолађа үөрэнэ сылдьан ыкса дођордоспутум, убайым курдук истиңник саныыбын. Александр табаарыстарыгар олус холку майгылаађа, киһиэхэ үчүгэйи эрэ оңорорун сөбүлүүрэ. Тойбохойго биһиги көлүөнэттэн кини курдук талааннаах музыкант, ырыаһыт тахса илик. Мин тус бэйэм санаам: 1). «Тихонов А.В. кэрэ куолаһа» диэн уолаттарга, эдэр ыччакка күрэх ыытыллара буоллар. 2). «Тихонов А.В. сыты хотуура» - диэн улууска от охсооччулар күүлэйдэрин тэрийэр буоллар, олус да үчүгэй өйдөбүллээх буолуо этэ».
2004 сыллаахха ыам ыйын ортотугар Александр Васильевич Тихонов уонна Анатолий Яковлевич урут толорбут ырыаларын хомуйан К.С.Тихонова тэрийиитинэн, Тойбохой олохтоођо Дегтярев Максим Геннадьевич таңан оңоһуутунан, аудио-кассета уонна компакт-дискэ күн сирин көрбүттэрэ.

А5абынан киэн туттабын
Андреева Шура,
8 б кылаас үөрэнээччитэ
Салайааччы: Тихонова К.С.
Мин а5ам 1955 сыллаахха Күндэйэ нэһилиэгэр Яков Степанович уонна Анастасия Павловна Андреевтар дьиэ кэргэннэригэр иккис о5оннон күн сирин көрбутэ. Кыра сааһыттан ыллыырын сөбүлүүрэ.Кини концертарга лауреат, дипломант үрдүк аатын ылара. 1970-72 сылларга армия5а сулууспалаабыта. Армия5а бииргэ сулууспалаабыт до5оро Александр Бурцев-Сал5ааһын бу курдук ахтар
«Күндү көмүс күөрэгэйим,
Күүтэн күнүм уһаата,
Хайгыыр хара харахтаа5ым
Хайа хаһан кэлэ5ин.
Аркадий Алексеев ырыатынан до5уһуоллатан армия5а барбыппытын бу баардыы саныыбын.
Арай биирдэ Саха уолаттарынаан мустан ыллыы олордохпутуна биир кып-кыра, хап-хара, хатыңыр уолчаан тиийэн кэллэ. Уолаттар «Оо, Толя кэллэ! Толя ыллаа!!!»-диэн үөгүлэһэ түстүлэр. Уолбут өр ааттаһыннара барбата, «Хайгыыр хара харахтаа5ым» диэн ырыаны тардан кэбистэ. Дьэ до5оор, кэм ырыаны сатаан ыллыыр этибит ээ. Уолбут ырыатын олох тыыммакка да туран иһиттибит. Баяниспыт Миитээ Обутов баянныырын быыһынан сөхпүт харахтарынан субу-субу уолун көрөн ылар. Ол туран тулабын көрүммүтүм саллаат бө5өтө мустубут. Уолбут ыллаан бүтээтин кытта ытыс тыаһа өрө хабылла түстэ, ыһыы-хаһыы, үөмэхтэһии бө5ө буоллубут. Куолас, таңара биэрбит куолаһа, онноо5ор тылы билбэт дьону түмэ тардара.
Ыһыах кэмэ кэлбитэ. Сахалар ыһыах ыспыппыт. Ити курдук учебкабыт этэңңэ ааспыта. Мин ханна да сылдьыбытым иһин Анатолий Анреевы умнубаппын. Кини кэрэ куолаһа оннук күүскэ мин сүрэхпэр сөңөн хаалбыт».
1974 сыллаахха Дьокуускайга музыкальнай училище вокал салаатыгар үөрэнэ киирбитэ. Ол эрэн хомойуох иһин ийэтэ ыалдьан үөрэ5ин ситэрбэккэ төннөн кэлэн, иитиллибит интернатыгар, онтон «Тойбохой» совхозка, кэлин Дьаархан оскуолатыгар рабочайынан үлэлээбитэ. Ол кэмнэргэ уус-уран самодеятельноска активнайдык кыттан үгүстүк лауреат, дипломант аатын сүкпүтэ.
Кини кэрэ куолаһын, нарын ырыатын Магадан куоракка, Монголия5а истэн сэргээбиттэрэ, сөхпүттэрэ, олус диэн махтайбыттара.
1990 сылтан Тойбохойго культура дьиэтигэр бастаан художнигынан онтон методиһынан үлэлээбитэ.
А5ам араас таһымнаах концертарга, көрүү күрэхтэргэ кыттан 1978 сыллаахха «Лауреат зональной творческой эстафеты группы Вилюйских районов, посвященной 60 летию ВЛКСМ». Онтон ол сыл «Лауреат исполнителей советских песен, Якутск-78», 1978 сыллаахха иккис фольклор фестивалыгар лауреат буолар. 1992 сыллаахха «Ырыа Дуолан» сааскы дьэргэлгэн - диэн улуустаа5ы ырыа конкурсун кыайыылаа5а буолар. Онтон 1999 сыллаахха Сиэйэ5э «Оонньоо, гармошкам» диэн норуот күүлэйигэр, «Көмүс куоластаах ырыаһыт»- диэн аат иңэриллэр, ол сыл Кутана5а Юрий Спиридонов кэриэһигэр аналлаах киэһэтигэр-«Ырыа Дархан» гран-при аат иңэриллэр. Онтон 2000 сыллаахха «20 үйэ уостан түспэт ырыалара» диэн күрэххэ гран-при хаһаайына буолар. Мирнэй, Ленскэй куоракка кэрэ куолаһын иһин-«Наш соловей» диэн сүрэхтээбиттэр.
Сунтаарга а5ам сүгүрүйээччилэрэ, «Сунтаар күөрэгэйэ» диэн таптаан ааттыыллара. А5ам Тойбохойдоо5у музейнай комплекска үлэлээн, илиитигэр дьо5урдаа5ын, уруһуйдуурун, ууһун көрдөрбүтэ.
2003 сыллаахха, олунньуга Дьокуускайга Кулаковскай аатынан культура уонна искусство киинигэр Сунтаар улууһун баянистарын концерыгар кыттыыны ылан, сүгүрүйээччилэрин астыннарбыта, долгуппута. Ол күн оло5ун саамай бэлиэ күнэ тосхойбута, онно киниэхэ «Отличник культуры Республики Саха (Якутия)» знак иңэриллибитэ. Сүгүрүйээччилэрэ аны айар концерын эрэйэллэрин биллэрбиттэрэ. Ону толорон 2004 сыллаахха, олунньу 11 күнүгэр Кулаковскай аатынан кииңңэ айар концерын сүгүрүйээччилэригэр анаабыта, кэрэ куолаһын иһитиннэрэн, үөрэн-көтөн кэлбитэ. Айар биэчэрин иһин сибэкки дьорботун туттарбыттара, оттон биир дойдулаа5а Иннокентий Пахомов бэйэтин хоһоонун анаабыта:
Эн ыллаан бардаххына,-
Сир дойду иһийэр,
Эн ыллаан бардаххына,-
Иэйии кыыма уһуктар
Эн ыллаан бардаххына,-
Сааскы ньургуьун тыллар.
Эн ыллаан бардаххына,-
Күөрэгэй дьырылыы ыллаһар.
Эн ыллаан бардаххына,-
Уоллаах кыыс таптаһар.
Эн ыллаан бардаххына,-
Уоттаах кымыс иһиллэр.
Эн ыллаан бардаххына,-
Ахтар санаа киирэр.
Эн ыллаан бардаххына,-
Киһи ыллаһыан ба5арар.
Эн ыллаан бүттэххинэ,-
Ытыс тыаһа хабыллар.
Эн ыллаан бүттэххинэ,-
Өссө истиэх ба5а кэлэр.
Ыллаа, ыллаа, Толя, ыллаа!
Ыллаа, үөрүү өрөгөйүгэр ыллаа!
Ыллаа курус санаа киирдэ5инэ,
Ким да5аны ыллаабат буолла5ына.
Ити а5ам тиһэх концера этэ.
2004 сыллаахха кулун тутар 22 күнүгэр ыарахан ыарыы мин а5абын күн сириттэн илдьэ барбыта.
Эмискэ ча5ыл5ан са5ыллан
Бу кэрэ куолаһы быспыта,
Ыар сүтүк күлүгүн бүрүнэн
Чуумпурда төрөөбүт алааһа.
Ыллыа дуо аны, күөрэгэй
Төрөөбүт дойдутун киэргэтэ,
Чоргуйуо дуо аны, чуор куолас
Сунтаарын салгынын чэбдитэ.
(Анатолий Андреев биллэ5э, Валерий Иннокентьев)

Спорт-кини оло5ун аргыһа
Чириков Демьян,
6 а кылаас үөрэнээччитэ
Салайааччы: Семенова М.А.
Я.А.Васильев оло5ун кэрдиис кэмнэрэ
Яков Афанасьевич 1934с. Сунтаар улууһун Аллаңа нэһилиэгэр Төңүргэстээх диэн алааска күн сирин көрбүт. Кини балтараа сааһыгар тулаайах хаалан, ийэ истиң тапталыттан, төрөппүт а5а үтүө сүбэтиттэн матан, икки хара5а суох аба5атыгар Васильев Кирилл Тимофеевичка 9 сааһыгар диэри иитиллибит.
1943с. аба5ата тулаайах о5олор дьиэлэригэр олордо уонна үөрэттэрэ биэрэр. 1945с. тыңатынан улаханнык ыалдьан иИлимниирдээ5и о5о туберкулезнай детдомугар 3 сыл үөрэммэккэ эмтэнэр. Бу ыар сылларга, Яков спорт кини аргыһа уонна аанньала буолуохтаа5ын сэрэйбит курдук дьаныһан туран күүскэ дьарыктанарын са5алаабыт. «Мин хас сарсыарда 5 чааска ойон туран, таңнан саптан хайыһардыы барарым. Бэйэм тимиринэн, маһынан хаңкыы оңостон дьарыктанар этим» диир.
1948с. төттөрү Тойбохой детдомугар ыыталлар. Онно үөрэнэ сырытта5ына, ыарыһах диэннэр физкультура уруоктарыгар сырытыннарбат этилэр. Күүһүнэн араас секцияларга сылдьара. Онтон 1954с. Яков 7 кылааһы бүтэрбитин кэннэ күүстэринэн, Дьокуускайга художественнай училище5а үөрэттэрэ ыыталлар. Ситэ үөрэниэн ба5аран, Наммңа 8 кылааска үөрэнэ сылдьан, спордунан умсугуйан күүскэ дьарыктанар, доруобуйатын лаппа көннөрбүт. Онтон армия5а ыңырыллан, Уссолье-Сибирск куоракка сулууспалыыр. Ситэри Покровскайга кэлэн 9 кылааһы бүтэрэр. Манна үөрэнэ сылдьан спордунан утумнаахтык дьарыктаммыт, физкультура учуутала буолар ба5ата улам күүһүрэн, оскуола5а, кирпичччэ заводугар бокса секциятын ыытан барбыт. 1958с. Саха сирин 2 сайыңңы спартакиадатыгар бокса5а эрчийбит о5олорунуун кыттыбыт. Мантан ыла Яков Афанасьевич дьиңнээх спортивнай оло5о са5аламмыт.
Спорт- кини оло5ун аргыһа
1959с. төрөөбүт төрүт буора тардан, Сунтаарын улууһугар, Тойбохойугар, төннөн кэлэн 10 кылааһы бүтэрбит. 1961с. Хадан 8 кылаастаах оскуолатыгар физкультура учууталынан ананан үлэлиир. Кини эдэр саастаах, киэң-куон санаалаах уол о5ону кытта үлэлээһин кэскиллээ5ин тутатына өйдөөн, 1962с. Омскайдаа5ы физкультура институтугар киирэн ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрэр.
Яков Афанасьевич 1967с. үөрэ5ин бүтрэн, Уус-Алдан оройуонугар айымньылаахтык үлэтин са5алыыр. Кини улэтин са5алаат да, араас спортивнай секциялары аспыта, о5олорго спортка интэриэһи тарпыта. Кини физкультура уруогун биэрэрин таһынан аңардас бокска хас да бөлө5үнэн күңңэ иккилии чаас нэдиэлэ5э үстэ дьарыктыыра. Онон оскуола5а биир кэлим спортивнай хамсааһын үөскээбитэ. Яков Афанасьевич дьарыгынан эрэ муңурдаммат этэ. Ол курдук икки чаастаах эрчиллии кэннэ, тута тар5аталаабакка дьиэ5э-уокка, дьон ортотугар тута-хапта сылдьыыга, чэнчис буолууга беседа ыыталыыра. Ити туһунан Яков Афанасьевич иитиллээччитэ көңүл тустууга ССРС спордун маастара, республика хас да төгүллээх чемпиона, призера Бүтүн Союзтаа5ы турнирдар кыайыылаа5а Егоров Роман Романович махталын биллэрэн суруйбутун «Саха сирэ» диэн хаһыат 122 № булан аахтым.


Талааннаах уус, уруһуйдьут
Николай Петрович Соловьев
Суруйда: Иванова Лиза,
7 «б» кылаас үөрэнээччитэ.
Салайааччы: Тихонова К.С.
Тойбохойбут музейа 70 сааһын туолар сылыгар кылааһынан элбэхтик музейга экскурсия5а сырыттыбыт. Онно «Картиннай галерея» саалатыгар олус билэр кириэһилэлэрбин көрөн олус үөрдум уонна соһуйдум.
Бу биһиги күтүөппүт Соловьев Николай Петрович биир улахан уонна бүтэһик оңоһуктарыттан биһиэхэ бэлэ5э этэ. Бу экспонаты музей таас комплексата аһылларыгар 2001 сыллаахха директор Алексеев Адам Семенович, Николай Петрович оңоһуктарын хомуйарын истэн, дьонум биэрбиттэр эбит. Мантан сиэттэрэн, мин Николай Петрович Соловьев туһунан өссө элбэ5и билиэхпин уонна эһиэхэ кэпсиэхпин ба5арабын.
Николай Петрович Чурапчы улууһун Хатылы нэһилиэгэр то5ус о5олоох ыалга 1945 сыллаахха бэһис о5оннон төрөөбүт. Ийэтэ Седалищева Елена Гаврильевна, а5ата Соловьев Петр Сергеевич (суруйааччы Болот Боотур) быраата Субуруускай аатынан холкуоска үлэлээбиттэр. Онтон оскуола5а үөрэнэр сылларыгар Чурапчыга киирэн, саха литературатыгар биллэр аата «Тыаһыт» Николай Павловка олорон үөрэммит уонна бэркэ сэргээн литературнай куруһуокка дьарыктаммыт. Онон бастакы айар дьо5ура хоһоону хоһуйарынан тобуллубут, уопсай тэтэрээт муңунан хоһоону айан таһаарбыт.
1971 сыллаахха Дьокуускайдаа5ы художественнай училищены бүтэрэн худфоңңа үлэтин са5алаабыт. Үөрэнэр сылларыгар а5ам Иванов Олег Ефимович эдьиийинээн Зинаида Семеновналыын ыал буолбуттар. Онтон Тойбохойго көһөн кэлэн 1972 сылтан «Тойбохой» совхозка художник-оформитель үлэлиир. Онно элбэх киһи кини талаанын, сатабылын сө5өн үөрэтэригэр көрдөһөн дьарыктанан барбыттар. Олор истэригэр улууспут киэн туттар норуот маастардара Галина Федотова, Прокопий Бессонов, онтон да атыттар бааллара.
Дьэ, онтон, Тойбохойго музыкальнай оскуола филиала аһыллар, онно Николай Петрович оскуола үөрэнээччилэрин бэйэтин талааныгар сыһыаран уруһуй төрүттэригэр үөрэппит. Бу курдук үлэлии-үлэлии нэһилиэктэргэ монуменнар, «Ленин» музейыгар уруһуйдар (хаартыскалары көрдөр), «Айыл5а музейыгар» кыһыңңы сад, Кириэстээххэ алмааһы арыйааччылар музейдара, Сунтаар паарката, үлэ бастыңнарын, сэрии ветераннарын портреттара, ыһыах киэргэтиитэ уонна да атын үлэлэргэ активнайдык кыттар.
Николай Петрович саамай улахан на5араадатынан «Кудай-Бахсы» фонд «Мастер-Золотые» дипломун 1991 сыллаахха остуол оңоһуутун иһин ылбыт. Ол остуолу Ойуунускай 100 сааһыгар анаан оңорбут. Остуолга «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоңхо геройдарын кыһан оңорбут. Ата5а хайаан да хатың мас буолар эбит, өссө олох түөрт атылыы маһы буолуохха наада эбит. Кэлин хаартыска5а көрдөххө сирэйэ иэччэхтээх уонна Ойуунускай өтө5ө уруһуйдаммыт. Бу остуолу Николай Петрович Платон Алексеевич Ойуунускай кыыһыгар Сардаана Платоновна Ойуунускайа5а комплект гынан кириэһилэлээн бэлэхтээбит. Ити курдук уус-уран көрүүлээх, талааннаах киһи дьиэтэ Тойбохойго биир бэлиэ, сиэдэрэй оңоһуулаах. Сайын Зинаида Семеновна кыргыттарыныын сибэкки, үүнээйи эгэлгэтин олортохторуна , өссө олус үчүгэй, кыраһыабай көрүңнэнэр. Дьиэ иһин тэрилэ эмиэ хаһаайын илиитинэн оңоһуллубут. Ордук кухоннай гарнитур олус сиэдэрэй көрүңнээх.
А5аларын утумнаан Соловьевтар биэс о5олоро бары илиилэригэр талааннаах уустар: үс о5олоох улахан уола Петя Чурапчыга бэйэтин ууһунан дьиэ тэрилин оңорорунан дьарыктанар, иккис уол Ньургун түөрт о5олоох, Мирнэйгэ олорор, иллэң кэмигэр эмиэ уһанарын сөбүлүүр. Оттон Саргы, Ганя, Ксенья уруһуйдуулларын сөбүлүүллэр.
Дьэ, ити курдук, уруһуйдьут, уус бэрдэ, хомо5ой тыллаах хоһоонньут, булчут Николай Петрович Соловьев баара буоллар 62 сааһын туолуо этэ. Кини кэрэ5э-үтүө5э үөрэппит - уһуйбут ыччаттара талба талааннаах учууталларын хаһан да умнубаттар.

Афанасий Павлуцкий – основатель Тойбохойской школы
Васильева Линда,
ученица 8б класса, 1 место в секции
Руководитель: Михайлова Т.Г.
В 17 веке началось вхождение Якутии в состав Российского государства. Это имело важные прогрессивные последствия. Началось заселение отдельных частей Якутии русскими. Начались миссионерские движения. Начали строиться церкви, начались крестины инородцев. Благодаря первым миссионерам распространилась письменность, детей инородцев стали учить в школах.
Именно русские священники вносили свой вклад в развитии и процветании Якутии.
В 1876 году в Тойбохое была построена деревянная церковь во имя Святителя Христова Иннокентия. была освящена 14 ноября 1876 года Его Преосвященством, Преосвященнейшим Дионисием, Епископом Якутским и Вилюйским.
Штат состоял из священника, псаломщика и просфорни. Православное население прихода насчитывало 2830 человек.
Хлебопахотной и усадебной земли церковь не имела. В 1863 году выделена 33 десятины земли для сенокоса.Прихожанами были построены дома длч причта.
До 1883 года Тойбохойская церковь была приписана к Сунтарской Введенской церкви. А 1883 году был образован самостоятельный приход.
Обучение грамоте детей сельского населения области осуществлялось в основном в церковно-приходских школах. Кроме того учителя-духовники являлись местными уроженцами, знающими язык, быт и нравы якутов. Общее руководство осуществлял Епархиальный училищный совет.
В 1892 году по инициативе Якутского губернатора Скрипицына было создано Братство Христа Спасителя, одним из главных целей которого стало просветительское содействие народному образованию.
Афанасий Гаврилович Павлуцкий, уроженец г.Якутска, сын дьячка Градо-Якутской Предтеченской церкви Гаврила Федоровича Павлуцкого.
До 1868 года обучался в Якутском духовном училище и по увольнении был назначен епископом Якутским и Вилюйским Дионисием на должность пономаря Градо-Якутской Предтеченской церкви и через год стал псаломщиком этой церкви.
В 1875 году он был рукоположен в дьяконы к Градо-Якутской Богородицкой церкви. А в 1878 году переведен в Якутский Свято-Троицкий собор.
В 1878 году рукоположен во священники Кутанинской Благовещенской церкви Вилюйского округа..А в марте 1880 году прерведен на место священника Тойбохойской Иннокентьевской церкви.
В 1887 году епархиальным архиереем Иаковым «за отлично-усердную службу по образованию инородческих детей был награжден набедренником с изъявлением благодарности», о чем свидетельствует сообщение от 1 ноября 1887 года.
В 1889 году А.Павлуцкий по распоряжению властей был назначен благочинным 2 –го участка Вилюйских церквей и избран духовником благочиния, в должности которого состоял до 1897 г. Помимо этого, в 1890 г по ходатайству Якутского епархиального училищного совета он был утвержден попечителем Сунтарской цепковно-приходской школы.
За отличную, усердную и полезную службу был награжден бархотною фиолетовою скуфьею.
За пожертвование собственного дома под помещение для Тойбохойской школы грамоты А.Павлуцкому была объявлена Архипастырская благодарность с внесением в послужной список в 1895 году.А в апреле 1895 году по определению Святейшего Синода ко дню рождения Императора он был награжден камилавкою. Также он имел диаконскую и иерейскую Грамоты.
В 1897 году жителем 3-го Жарханского наслега Сунтарского улуса Дмитрием Петровым на имя Якутского губернатора была направлена жалоба на А. Павлуцкого с обвинением иерея в том, что он за соборование и отпевание покойных получал скотину, преследовал шаманство. Д.Петров писал : «до изнурения по 8 дней заставлял шаманов поститься и бить поклоны в церкви, стоя на коленях, он после отъезда шамана не приобщал его Святых тайн до тех пор, пока последний не соглашался произнести в церкви при торжественной обстановке стоя на коленях, низ головой и в присутствии молящихся клятвенное обещание, что с этих пор он шаманить не будет…заставлял целовать Крест и Евангелие клянущегося не шаманить».Священник заставлял произносить текст клятвы и с переводом на русский язык.
Случаев понуждения к даче этой клятвы за время служения Павлуцкого в Тойбохое было шесть. Четыре шамана, произнесшие клятву, вскоре после этого умерли, а один шаман, Сидор Павлов через 5 месяцев после данной клятвы лишился правого глаза..
Вилюйский исправник Кочаровский произвел дознание по жалобе, которое выявило, что священник не занимался вымогательством. Но подтвердились публичные эпитимии. Павлуцкий признал, что он превысил власть, и что составленная им клятва имела целью только устрашить грешников-шаманов.
Духовная консистория в своем указе объявила А.Павлуцкому выговор и не подвергать самостоятельно публичной эпитимии как шаманов, так и других нарушителей церкви. Бороться с пороками прихожан только терпением, кротостью, любовью и словом божьим.
24 апреля 1897 г.состоялось заседание Якутского Епархиального училищного совета. В рапорте на имя епископа Якутского и Вилюйского Никодима, Николай Нифонтов отмечал, что : «Из школ грамоты посещена мною Тойбохойская. Школа помещена в собственном новом здании, пожертвованном священником А.Павлуцким, который бесплатно содержит всех учащихся (трех мальчиков и двух девочек).Этот ревностный пастырь,не имея достаточного времени ежедневно заниматься в школе, нанимал на свои средства разных учителей, которые к прискорбию, прожив по нескольку месяцев в доме примерно трезвого и гуманнейшего батюшки, прекращали свою педагогическую деятельность и оставляли его дом. За эти и прочие заслуги весьма справедливо было бы чем-нибудь наградить священника Афанасия Павлуцкого».
Из этого рапорта мы видим человека, который действительно был настоящим благочестивым, безупречной личности, самоотверженным.
В 1898 году Афанасий Павлуцкий ставил вопрос о преобразовании школы грамоты в церковно-приходскую школу. Его рапорт был заслушан на заседании Епархиального училищного совета. Он представил сведения о школе. Совет вынес постановление, где говорилось «школу грамоты преобразовать с 1 марта сего года в одноклассную церковно-приходскую школу, с назначением ей пособия с того времени на первый раз по 240 рублей в год из средств Совета на жалованье учителю школы».
13 июля 1898 г. в газете «Якутские епархиальные ведомости» была напечатана статья, в которой имелся положительный отзыв о Тойбохойской школе: «…В Тойбохойской школе заведующим состоит местный благочинный, священник А.Павлуцкий.В этой школе некоторые дети поют и читают в церкви. Из учащихся выделяется воспитанная дочь благочинного, которая будучи еще только 11 лет, управляет хором и принимает участие в церковном богослужении. Любви к школе отца благочинного Павлуцкого и ревности его к церковно-школьному учительству ясно говорят производимые им затраты из своих материальных средств: большая часть учащихся в школе детей и даже учитель содержатся на счет отца благочинного.»
Из этой статьи мы видим человека ,бескорыстного, преданного к своему делу.
К 1 января 1899 г. учащимися школы являлись семь мальчиков и две девочки, из которых три мальчика, 1 девочка содержались у священника на готовом содержании с экипировкой безвозмездно.
Афанасий Павлуцкий , настоятель Тойбохойской Иннокентьевской церкви и благочинный скончался в 1901 году.

Григорий Доценко – Тойбохой оскуолатын попечителэ
Уаров Толя,
6а кылаас үөрэнээччитэ, 4 миэстэ
Салайааччы: Михайлова Т.Г.
Биһиги билэрбит курдук, Тойбохойго оскуола 1883 сыллаахха тэриллибит. Оччолорго хас биир оскуола бэйэтэ попечителлээх эбит. Попечитель диэн ол аата кими эмэ көрөргө, харайарга, көмөлөһөргө анаммыт киһи.
Тойбохой оскуолатын историятыгар суруллубутунан 1904 сыллаахха попечительскай сэбиэт тэриллибит. Ол талыллыбыт киһини – почетный блюститель диэн ааттаабыттар. 0л аата кэтээн көрөөччү уонна кэмиттэн кэмигэр көрөр-истэр, булар-талар киһи диэн. Оскуоланы оччолорго 4 киһи сүрүннүүрэ: попечитель, улуус кулубата, таңара үлэһитэ уонна учуутал. Попечитель оскуола, пансион туругун, үп-харчы хайдах сөпкө туттулларын, аhылыгы уонна да атын оскуола инвентарын буларга, смета оңорорго аналлаа5а.
1904 с. сэтинньи ый 23 күнүгэр нэһилиэккэ мунньахтаан баран попечителинэн Григорий Спиридонович Доценконы 3 сылга талбыттар. Кини Енисей губерниятыгар, Маклаковскай волоска төрөөбүт нуучча киһитэ. Оччолого кини 25 саастаа5а. 1904 с. кини кэргэнинээн Марфа Мисаиловналыын уонна о5олорунаан улуус киинигэр олороро. Кини улуус киинигэр хаhыс да сылын олорор эбит, үөрэхтээх, үчүгэй хаhаайыстыбалаах, чиэһинэй диэн сыаналаабыттар. Доценко попечитель буоларыгар сөбүлэспит уонна 25 солкуобайы сылын аайы оскуола5а взнос быьыытынан төлүөм диэбит.
1905 сыллаахха 2 кылаастаах оскуола дьиэтин тутуу са5аланыахтаах эбит. Ол иһин мас кэрдиитэ са5аламмыт. Ол курдук (0,71м арсыын уhуннаах) бэс, тиит мастары бэлэмнээбиттэр. Маны барытын попечитель Доценко тутар эбит.
1906 сыллаахха оскуола5а Иван Березин диэн нуучча учуутала ананан кэлбит. Кини кэлээт бэйэтин быраабылатын олохтообут: сиир арыыларын, эти өлүүтүн кыччаппыт, киэһээ өттугэр үөрэппэт буолбут., чүмэчини бүтүн биир кылааска 2 устууканы биэрэр, оттон бэйэтэ 2 чүмэчини туттар эбит. Ол туһунан таңара үөрэ5ин учуутала Алимпий Седалищев попечительгэ үңсэн бала5ан ыйыгар сурук суруйбут. Онтон алтынньы 9 туунугэр 1906 с. 13 үөрэнээччи бары дьиэлэригэр күрээн хаалбыттар. Ол айдаан кэнниттэн 19 үөрэнээччи блюститель Г.С.Доценко аатыгар үңсүү түһэрбиттэр. Доценко инспектор Огородниковка ону тута биллэрбит. Оттон Березины учууталыттан ууратар туһунан бирикээһи тута да илигиттэн эрдэ бэйэтэ баран хаалбыт.
Попечитель оскуола туох баар туттар малын-салын, иһитин-хомуоһун, мыылатыгар тиийэ булар эбээһинэстээ5э. Ону таһынан кини учуутал үлэтин эмиэ хонтуруоллуура. Уопсайынан. кулубалыын улахан бас-көс дьон этилэр. Барыта кинлэртэн тутулуктаа5а.
Григорий Доценко балачча уһуннук попечителлээбит. Ол эрээри 1912 с. муус устар ыйга Попов Ипатий Яковлевиһы нэһилиэк мунньа5а куоластаан, 3 сылга талбыт. Эмиэ 25 солкуобай харчыны сылын аайы сиэртибэлииригэр анаан. Ол эрээри бу мунньах талбыт киһитин Якутскайдаа5ы үөрэх тэрилтэтин салайааччылара бигэргэппэтэхтэр. Онон бала5ан ыйын 1 күнүттэн Доценко хос блюститель буолар диэн бирикээс кэлбит. Маны олохтоохтор утарбыттар. Сүрүн биричиинэтэ диэн-Доценко нэһилиэнньэ5э көңүлэ суох итирдэр утахтары атыылыыр диэн. Оннук киһи бочуотунай блюститель буолуо суохтаах диэбиттэр. Ол эрээри бу көрдөһүү сурук туолбатах.
Григорий Доцеко попечитель буолбут. Кини бэйэтэ тэрийэр мунньахтарыгар аны улуус кулубатын уонна атын быыбарынай дьону ыңырбат буолбут. Ол быраабыланы улахан кэһии эбит. Дьиңэр, попечителлэр сүбэлэригэр бу дьоннор кыттыахтаахтар эбит. Ити Доценко нэһилэк мунньа5ын кыттыылаахтарыттан өһүргэммитин туоһута, миигин уларыта сатаабыттара диэнтэн эбит.
1912 с. Романовтар династиялара Россияны салайбыттара 300 сылыгар аналлаах улахан мунньах Якутскай куоракка буолбут. Бу мунньахха элбэх киһи юбилейнай мэтээлинэн на5араадаламмыт. Олор истэригэр Григорий Доценко эмиэ баар.
Ити курдук Григорий Доценко 1915 с дылы попечителлээбит. Сэбиэскэй былаас буолбутун кэннэ попечительство Тойбохой оскуолатыгар тохтообут.
1921 с. Григорий Доценко туох баар куолаһа быстыбыт.
Дьэ ити курдук нуучча норуотун биир киһитэ бачча ыраах кэлэн уһуннук, үчүгэйдик оскуола сайдарыгар бэйэтин кэмигэр үлэлээн кэлбитин мин оскуола историятыттан аа5ан биллим уонна попечитель диэн улахан суолталаах, наадалаах диэн өйдөөтүм.

Тойбохой оскуолатын сүрүн тутуулара
Поднебесов Владимир,
10 кылаас үөрэнээччитэ
Салайааччы: Федорова В.В. технология учуутала.
Архыып матырыйааллара көрдөрүүтүнэн 1897 сыллаахха муус устар 24 күнүгэр Якутскайга духовнай семинария мунньађа буолбут. Мунньахха Бүлүү, Өлүөхүмэ уокуруктарыгар сылдьыбыт инспектор арааппатын истибиттэр. Ол арааппађа Афанасий Павлуцкай диэн священник Тойбохойго бэйэтин үбүнэн 5 ођону хабан грамота оскуолатын арыйбытын туһунан этиллибит.
Нөңүө сылыгар 1898 сыл олунньу 28 күнүгэр Епархиальнай училище совета буолбут. Совет Тойбохойдоођу грамота оскуолатын церковно-приходской оскуолађа кубулутар туһунан сэбиэдиссэй Афанасий павлуцкай 10 №-дээх арааппаны истибит уонна 1898 сыл кулун тутар 1-кы күнүттэн Тойбохой таңара дьиэтин иһинэн үлэлиир грамота оскуолатын биир кылаастаах церковно-приходской оскуолађа уларыта тутарга уураах таһаарбыттар.
Онтон 1904 сыллаахха норуот үөрэђириитин министерствотын уонна училищелар кылаабынай инспектордара С. О. Огородников уонна 3-с учаастак земскэй сэтээтэлэ Горловскай Тойбохойго кэлэ сылдьыбыттар. Манна Хочо улууһун мунньађар сылдьан, 1904-1905 үөрэх сылыттан Тойбохойго церковно- приходской оскуола оннугар норуот үөрэђириитин министерствотыгар бас бэринэр биир кылаастаах оскуоланы аһарга тыһаарбыттар.
Оскуола иһэ икки сүрүн чаастан турар. Аңарыгар ођолор олорор хосторо бааллар. Онтон иккис аңарыгар учуутал олорор, дьарыктанар хосторо, куухуна, остолобуой киирсэллэр. Манна хос аайы кирпииччэ оһохтор тураллар. Эбии сылыттын диэн ођолор олорор хосторугар (пансиоңңа) көмүлүөк оһох туруорбуттар. Куукуна өттүгэр хочуоңкалаах. Олбуор бүтэй ођуруотунан эргитиллибит.
1908 сыл кулун тутар 9 күнүгэр Бүлүү уокуругун 3 учаастагын сэтээтэлэ кыттыылаах тутуу комиссията Тойбохой икки кылаастаах училищетын саңа тутуллубут дьиэтин «үчүгэй» диэн сыаналаан туппуттар. Бу дьиэ билигин оскуола уһанар дьиэтэ буолан турар.
1913 сыл алтынньы 13 күнүттэн Хочо биир кылаастаах училищета икки кылаастаах училищеђа уларытыллыбыт уонна сэбиэдиссэйинэн Кузьма Иванович Попов анаммыт.
Сыллар ааһаллар. Дойдуга Сэбиэт былааһа олохтонор. Түөлбэлэринэн бөдөңсүйүү барар. Дьон-сэргэ биир сиргэ тођуоруһар, олохсуйар. Итинэн сибээстээн 1920 сыллаахха атырдьах ыйын 18 күнүгэр Бүлүү уеһын норуотун үөрэђириитин отдела 16 №-дээх уураађынан, Хочо улууһун 2 кылаастаах училищетын 6 группалаах маңнайгы ступеннаах оскуолатыгар уларыта тутуллубут уонна төрөөбүт тылынан үөрэтии олохтоммут. Сэбиэдиссэйинэн Игнатий Иванович Попов анаммыт.
1922 сылтан Тойбохой оскуолата бастакы ступеннаах Калининскай советскай оскуола диэн буолбута.
1933 сыллаахха Арыылаах аатырбыт ууһа Тимофеев Семен «Нэгэйик уола» маастардаан 3 үөрэнэр кылаастаах саңа оскуола тутуллубута. Бу тутуу түннүгүн улахаттара элбэх сырдыгы киллэрэрэ, үрдүгэ, салгына ырааһа, дьиэ киэңэ. Чугас нэһилиэктэртэн ођо, ыччат киирэн үөрэниитэ сылтан сыл элбээн иһэрэ. 1931-1932 үөрэх сылыгар 2 кылаастаах ыччат оскуолата 5 сыллаах буолбут. Ити сылларга сэбиэдиссэйинэн Иев Спиридонович Семенов үлэлээбит.
Онтон 1934-1935 сыллартан ситэтэ суох орто оскуола буолбут, директорынан Генеров Дмитрий Иванович анаммыт.
Бу сылларга Г. Е. Бессонов салайыытынан республикађа бастакы айылђа тыыннаах муннуга тэриллибит. Оскуола тэлгэһэтигэр опытнай учаастак араас үүнээйилэринэн чэлгийбит. Манна сөптөөх тупсађай көрүңнээх ођуруоттар, уйалар, киирэр арка оңоһуллубуттар. 1940 сыллаахха бу оскуола дьиэтигэр детдом аһыллыбыт.
1938 сыллаахха олунньу ыйга учуутал Герасимов Моисей Иванович салайыытынан олус кэрэ көстүүлээх икки этээстээх, 8 үөрэнэр кылаастаах оскуола саңа дьиэтэ тутуллубута. Саңа дьиэ чугаһынан суох улахан туту этэ. Уулуссаттан киирэр наряднай аан үрүттээђэ. Ол үрдүгэр учууталлар хосторуттан тахсар кэрэ тупсађай балконнаађа.
Оскуоланы кытары тэңңэ кыргыттар уонна уолаттар тус-туһунан суунар баанньыктара тутуллубуттара. 1940 сыллаахха манна республикађа бастакы оскуола аттыгар үөрэнэр-чинчийэр учаастак тэриллибитэ. Бу учаастак оскуола тасын аһара сэргэхсиппитэ. Хас биирдии үүнээйи аттыгар оһуордаах-мандардаах күрүөлэр, суруктар оңоһуллубуттара. Оскуола илин өттүгэр сынньанар кэрэ тупсађай оңоһуктаах беседка туппуттара.
1953 сылтан оскуола орто оскуола буолбута. Бүлүүчээн, Кириэстээх, Куокуну, Дьаархан, Маар-Күөл, Арыылаах, Аллаңа ситэтэ суох орто оскуолаларыттан элбэх ођо үөрэђин салгыы кэлбитэ. 1960 сыллаахха сэтинньи 27 күнүгэр оскуола дьиэтэ уокка былдьаммыта.
1961 сыллаахха колхоз председателэ Шадринов Николай Васильевич быһаччы салайыытынан 9 ый иһигэр икки этээстээх оскуола тутуллубут. Бу тутууга биһиги ађыйах үлэлэспит дьону көрсөн ыйыталастыбыт. Бу улахан, ыксаллаах тутууга колхоз бары отделенияларыттан мас уустара ыңырыллыбыттар. Мас кэрдиитэ күүстээхтик барбыта. Ойууртан СС-100 диэн тыраахтырынан, иккилии сыарђаннан маһы тиэйбиттэр. Пахомов Серафим Иванович атынан мас түрүлүөпкэлээһиңңэ элбэхтик кыттыбыт. Бу мастары пилорамађа Федоров Андрей Николаевич салайыытынан биригээдэ эрбээбит. Бу тутууга прорабынан Михайлов Семен Илларионович, онтон биригэдьииринэн Михайлов Дмитрий Семенович үлэлээбиттэр. Тойбохой үгүс олохтоохторо бу оскуола тутуутугар үлэлээбиттэр, онон норуот тутуутун аатын ылбыта. Тутуу тас көрүңэ өссө тупсан биэрбит. Оскуола түннүктэрэ өссө улаатаннар дьиэ иһин сандаарыччы сырдаталлар. Дьиэ кээмэйэ кэңээбит. 8 кылаастаммыт, 3 лабораторияламмыт. Ођолорго спортивнай эрэ буолбакка өссө оонньуур площадкаламмыт. Олбуор тимир сиэккэннэн уонна ађырааданнан тардыллыбыт. Пришкольнай учаастагар араас мастары олордубуттара сад буолан сигилээбитэ. Кэнники 1997-1998 угут дьылларга ууга баран үгүс үүнээйитэ өлбүтүн ыраастаабыппыт. Оскуола дьиэтэ 1998 сыллаахха сэтинньи 27 күнүгэр күл-көмөр буолбута.
Оскуола сүрүн куорпуһа умайыађыттан үс сыл устата икки симиэнэннэн № 2, 3, 4 куорпустарга үөрэх салђаммыта.
1998 сыл муус устар 30 күнүттэн 264 миэстэлээх таас оскуола тутуута сађаламмыта. Бу тутууну «Сир» баан үбүлээбитэ. Прорабынан Павлов Григорий Николаевич, биригэдьииринэн Николаев Анатолий Владимирович үлэлээбиттэрэ. Тутар биригээдэ Дьокуускай куораттан кэлбитэ. 2002 сыл кулун тутар 26 күнүгэр саңа оскуола корпуһун аанын Саха Республикатын бастакы Президена Николаев Михаил Ефимович арыйбыта. Үөрэх дьылын төрдүс чиэппэрин саңа оскуолађа сађалаабыппыт.
Саңа оскуола 19 үөрэнэр кылаас кабинеттардаах, физкультурнай уонна актовай зааллардаах, икки лабораториялаах, учууталларга аналлаах хостоох, информатика кабинеттаах, библиотекалаах, гардеробтаах, үс салайар үлэһиттэргэ аналлаах кабинеттаах, бухгалтериялаах, ас астыыр уонна аһыыр хостордоох.
Түннүктэрэ стеклопакеттар, киирэр холл «Евро» бүрүйүүлээх, сылытар системата ууннан ититиллэр «ПАКУ» диэн котельнайтан хааччыллар, көрүдүөрдэрэ киэң, сырдык. Муоста линолиумынан тэлгэммит, сырдатар лаампалар люминицентнайдар, дуоскалар стандартнай оңоһуулаахтар. Оскуола таһын тас бүрүөһүнэ кыһыл, маңан профлист, оскуола иннэ бетоннай площадкалаах, икки араас көрүңнээх «ураһа» уонна «тэллэй» бэсиэдкэлэрдээх, территория күрүөтэ бетоннай.
Тутуулар көрүн уларыйар биричиинэлэрэ:
Нэһилиэнньэ элбиириттэн.
Үөрэххэ эбии предмет киирэриттэн.
Араас секциялар, куруһуоктар үлэлииллэриттэн.
Тэрилтэђэ үлэлиир, үөрэнэр, сынньанар усулуобуйалары тэрийииттэн.
Ол курдук, сайды баран истэђин аайы оскуола территориятыгар стандартка
эппиэттиир спортивнай площадка, пришкольнай учаастак, ођо оонньуур площадката уонна сынньанар сирдэр тутуллаллар.
Манны сэргэ техника араас көрүңэ баар буолан иһэринэн туту үлэтэ чэпчиир, түргэтиир. Онон улахан тутуулар кылгас кэмңэ тутуллан бүтэллэр. Олох сайдыытын кытта тэңңэ систематическай туту матырыйааллары оңоруу сайдар. Бу матырыйааллары оңоруу сайдар. Бу матырыйааллар тутууну бөђөргөтөллөр, сэргэх көрүңнүүллэр.

Библиотека Тойбохойской школы
Тихонова Валерия,
ученица 6а класса,
номинант «За стремление к знанию»
Руководитель: Васильева Е.В.
Наша библиотека школы в данное время расположено на первом этаже основного здания по адресу: 678282, Республика Саха (Якутия), Сунтарский район (улус), Тойбохой, улица Октябрьская, 45. Библиотека работает по плану, утвержденному директором МОУ
«Тойбохойская средняя общеобразовательной школы имени Георгия Евдокимовича Бессонова». Библиотека поддерживает деловые связи с Сунтарской Центральной библиотекой, с Тойбохойской сельской библиотекой, с Библиотекой Тойбохойского детского дома, с библиотекой Института повышения квалификации работников образования МО Республики Саха (Якутия).
История
12 марта 1921г. в Тойбохое была открыта изба-читальня, руководителем которой был назначен Г.Т.Филиппов, а сотрудником -А.Н.Попов.
В школьной библиотеке насчитывалось 502 книги, но было мало новых учебников, книг для чтения, наглядных пособий и методической литературы. Также ощущался явный недостаток в мебели. Заведующий школой А.Попов отмечал в отчете за 1926-27 уч. г. «В смысле поднятия школы на должную высоту необходимо усилить число учебников, руководств, наглядных пособий и также усилить книгами для чтения. Проводятся библиотечные уроки по классам.
Мне было очень интересно работа библиотекаря. Я узнала, что библиотекарь должен постоянно воспитывать у читателя ответственность за взятые в библиотеке книгу, за бережное отношение к ней, учить его строго выполнять правила пользования библиотекой и книгой.
Библиотекарь должен знать чем интересуется читатель и что читал раньше, то читатель живо отличается на рекомендацию и редко отказывается от предлагаемой ему книги.
Наряду с книгами, связанными между собой по проблематике, ребенку может посоветовать книгу из незнакомой ему области, но, по мнению библиотекаря, заслуживающую его внимания.
Задача библиотекаря - повышать качество чтения, переключать внимание читателя на внутреннюю, психологическую динамику произведения. Один из путей её решения -побудить подростка к перечитыванию лучших литературных произведений.

Бойобуой до5ордоһуу умнуллубат
Саввинов Саша,
10 а кылаас үөрэнээччитэ
2 миэстэ
Салайааччы: Бабыканова Л.П.
Назар Яковлевич сэрии са5аланарыгар 17 эрэ саастаа5а, ол иһин оскуоланы бүтэрэн баран 1 сыл Бүлүүчээңңэ учууталлаабыт, 18 сааһын туолаат кыһыл армия5а 1943 сыллаахха дьэ ыңырыллыбыта.
Кини Бойобуой Кыһыл Знамя орденнаах Ульяновскайдаа5ы танковай училищены туйгуннук бүтэрэн сержант званиелаах Т-34 танкалары тутан аатырбыт 6-с гвардейскай танковай армия 20-с гвардейскай полкатыгар түбэһэр.
Өстөөххө сүллэр этиң буолбут Т-34 танка наводчига, орудие командира буолбута. Дьэ ити курдук кини Т-34 экипаһын бойобуой до5отторунаан икки сэрии тухары уоту-ууну ортотунан ааспыта, элбэх Европа государстволарын босхолоспута, онтон кыайыы көтөллөнөн Илиңңи фроңңа ааспыттара.
Назар Яковлевич Бабыканов бойобуой Т-34 танкатын экипаһа кимнээхтэрий? Танк экипаһа маннык эбит:
Танк командира Алексей Полетаев, нуучча.
Орудие командира, наводчик Назар Бабыканов, саха.
Радист-стрелок Александр Кучеренко, украинец.
Механик-водитель Сергей Зубов, нуучча.
Заряжающай Ахмет Нигматулин, татар.
Көстөрүн курдук экипаж интернациональнай састааптаах эбит.
Назар Яковлевич ордук механик-водитель Сергей Зубовтыын ыкса до5ордоспут эбит. То5о диэтэххэ, ахтыылартан саба5алааһыммынан Назар Сергей Зубовтыын бииргэ Ульяновскайдаа5ы танковай училище5а үөрэммиттэр уонна бүтэрбиттэр.
Иккиһинэн, кинилэр биир тэң саастаахтар.
Үсүһүнэн, танковай училище кэнниттэн иккиэн биир гвардейскай полка5а Т-34 танка экипаһыгар түбэһэллэр уонна олохторун бүтэһик күнүгэр дылы до5ордоспуттар.
6-с гвардейскай танковай армия Улуу Кыайыыны ситиһэргэ улахан кылааты киллэрбит.
Кини сэрии сындал5аннаах суолунан 2655 км сири барбыт, өстөөх 2543 танкатын үлтүрүппүт, 34 пехотнай, 11 танковай уонна 4 кавалерийскай дивизиятын урусхаллаабыт.
Назар Яковлевич тыыннаа5ын устата Т-34 танка5а бииргэ сэриилэспит экипаһын, бойобуой до5отторун кытта сибээһин быспатах, мэлдьи суруһар эбит.
Кини 6-с гвардейскай танковай армия ветераннарын ыңырыытынан Улуу Кыайыы бэлиэ күннэригэр көрсүһүүлэргэ сылдьара.
Ол курдук сэриилэспит сирдэринэн, Москва5а, Ленинградка, Волгоградка, Кишиневка, Днепропетровскайга сылдьыталаабыта. Волгоградка көрсүһүүнү Киин телевидение5а «Время» программа5а көрдөрбүттэрэ. Итини таһынан до5отторо ыңырыыларынан Тверь, Астрахань, Энгельс куораттарга сылдьыбыта.
Кини бойобуой до5оро Сергей Зубов танка водитель-механига Псков куоракка олорор. До5орунаан ол долгутуулаах көрсүһүүнү Назар Яковлевич кэлин маннык ахтар:
«Көрсүһүүгэ биһиги экипажтан мин уонна Сережа Зубов эрэ кэлбит этибит. Бастаан кини миигин билбитэ. Туох да саңата-иңэтэ суох куустуһан баран, харахпыт уутун кыаммакка өр да өр турбуппут. Көрсүһүү устатын тухары ини-биилэр курдук сиэттиһэн сылдьыбыппыт, биир хоско түспүппүт. Арахсар күммүтүгэр до5орум Сергей Зубов хоһоон суруйан бэлэхтээбитэ».
Танка командира Алексей Иванович Полетаев анаан-минээн Тойбохойго кэлэн ыалдьыттаан барбыт. Тойбохой кэрэ айыл5атын, баай музейдарын, Ботаническай садка үүнэр араас үүнээйилэри көрөн үөрэн, сө5өн барбыт.
Дьэ ити курдук араас омуктар представителлэрэ биир дьиэ кэргэн курдук ыкса до5ордоһон хабыр хапсыыларга сылдьыбыттар, Улуу Кыайыыны уһансыбыттар, до5ордоһуулара төһө да сыллар-күннэр ааспыттарын иһин умнуллубакка-умуллубакка сүрэхтэригэр иңпит.
Другу
Назар мой друг – друг боевой,
Уж много лет мы не встречались.
Прошли дорогой фронтовой,
Войну закончив, мы расстались.
Назар, мой друг и ветеран
Прошел с боями много стран.
На встречу прибыл в Кишенев,
Как прежде весел и здоров.
Здесь встреча состоялась
Гвардейцев танковой шестой.
Об этом нам давно мечталось
Я потерял даже покой.
И вот стою с Назаром рядом,
Как прежде, в боевом стою.
Смотрю я на его награды
И свою юность узнаю.
В войну все молоды мы были,
Бросала юность нас вперед.
В атаку смело мы ходили
За наше счастье, за народ.
Теперь заметно постарели,
Уже прошло сорок годов
И наши кудри поседели,
Но дух наш бодр и здоров.
Мы и сейчас в одном строю
Решаем сложные задачи…
Мы любим Родину свою
И мы не можем поступить иначе.
С. Зубов г. Псков 1985г.

Ивановтар педагогическай династиялара
Иванов Егор,
10 «а» кылаас үөрэнээччитэ
Номинант «Лучший исследователь»
Салайааччы: Михайлова Т.Г.
Династия диэн тыл Ожегов С.И. тылдьытыгар икки суолталаах. Онтон биирэ көспүт суолта5а туттуллар эбит. Онно суруллубутунан, династия диэн көлүөнэттэн көлүөнэ5э маастарыстыбаны, үлэ традициятын биэрэн иһии. Оттон Даль В.И. тылдьытыгар династия диэн тылы «ыраахтаа5ы аймахтара баһылыктаан олоруулара» диэн быһаарбыт. Мин Ожегов быһаарыытын кытары сөбүлэһэбин уонна сахалыы «удьуор» диэн тылы эбии туттуохпун ба5арабын. Удьуор – биир аймах, биир ийэ, а5а ууһа дьон диэн өйдөбүллээх. Оттон аймах дьон көлүөнэттэн көлүөнэ5э биир идэни бэриниилээхтик баһылаан илдьэ сылдьалларын «удьуордааһын» диэххэ сөп дии саныыбын.
Мин бүгүн «Ивановтар педагогическай династиялара» диэн дакылааппар бэйэм чугас аймах дьонум туһунан, учуутал ивановтар, Евсеевтэр тустарынан кэпсиэхпин ба5арабын.
Учуутал үлэтэ – үтүө үлэ. Ол эрээри олус ыарахана, эрэйдээх үлэ. Учуутал хас биир о5о туһугар, кини аа5арыгар – суруйарыгар, үөрэнэригэр улахан, хаһан да тугунан да кэмнэммэт өңөнү оңорор дии саныыбын. Амма Аччыгыйа учуутал туһунан суруйбутун аа5ан баран, олус сөпкө суруйбут диэн мин, учууталлар сиэннэрэ, о5олоро, бырааттара буоларым быһыытынан сөбүлэһэбин.
Учуутал чахчы – дьоллоох киһи. Кини бу үөрэппит о5олоруттан кэнники үөрэхтээх үлэһит үтүөлэрэ, ыал мааны ийэлэрэ, а5алара, бүтүн улус, республика ытыктабыллаах дьонноро тахсыахтара турда5а. Ол иһин учуутал онтон олус үөрэр, анны а5ыйах сылынан үөрэнээччилэрин о5олорун үөрэтэр, иитэр түбүккэ түһэр. Ити элбэ5и этэр.
Тойбохой сэлиэнньэтигэр хас да педагогическай династия баар. Олортон биирдэстэринэн Ивановтар дьиэ кэргэттэрин педагогическай династиялара буолар. Биһиги дьиэ кэргэн учууталларын уопсай педагогическай стаһа – 137 сыл.
Иванов Егор Яковлевич, мин эһээм, Тойбохой орто оскуолатын история5а үрдүк категориялаах учуутала, «Саха республикатын үтүөлээх учуутала», «Российская Федерация үөрэ5ириитин туйгуна», «Методист – учуутал», «Учууталлар учууталлара» уонна тыыл ветерана. Кини а5ата Иванов Яков Алексеевич Ньурба Өңөлдьөтүн «Пионер» диэн колхоһугар бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Кини 30 сыл устата тииңи, кырынааһы, саһылы, куоба5ы бултаан «Лучший охотник Якутии» диэн бириэмийэ5э тиксэн, бэрдээңкэ сааннан на5араадаламмыта. Кини кэргэнэ Иванова Анастасия Михайловна элбэх о5олоох буолан дьиэтин көрөрө. Кинилэр а5ыс о5олоохторо: Егор, Мария, Роман, Даша, Валентина, Николай, Агафия, Афанасий. Агафия уонна Афанасий эрдэ туберкулезтаан өлөн хаалбыттара. Тыыннаах хаалбыт о5олор бары үөрэхтээх дьон буолбуттара. Мин эһэм Иванов Егор Яковлевич сэрии сылларыгар аас-туор олоххо интернакка хараллан киһи буолбут, ийэтэ суох ыал улахан о5ото буолан элбэх эрэйи көрбүт. Бииргэ төрөөбүт балтыларын, бырааттарын бултаан-алтаан аһаталаан киһи оңортообут. 1957 сыллаахха Дьокуускайдаа5ы педагогическай институту бүтэрэн история учууталын квалификациятын ылан, бастаан утаа советскай-партийнай үлэ5э анаммыт. Үчүгэй үлэтин иһин 1959 с. эдэр ыччаттар уонна студеннар сэттис аан дойдутаа5ы фестивалларыгар Австрия5а кыттыыны ылбыта. Кини Тойбохой орто оскуолатыгар 48-с сылын учууталлыыр, ол иһигэр 19 сыл Тойбохой интернат-оскуолатын директорынан үлэлээбитэ. Егор Яковлевич Тойбохой орто интернат оскуолатын директорынан үлэлиир сылларыгар иитиллээччилэр олорор, үөрэнэр усулуобуйаларын тупсарбыта. Кини «ЯкутАлмаз» объединениены кытта шефтэһии олохтоон, 150 миэстэлээх столовай, 3 боксалаах гараж туттарбыта, 4 олорор куорпуска уунан ититиини киллэрбитэ, оскуола мастерскойдарын тэрийбитэ. Ковлевич оскуола директорын үлэтин опыта республика иһигэр эрэ буолбакка, таһыгар эмиэ тар5аммыта. 1977 с. кини үлэтин опыта Илин Сибиир уонна дальнай Восток интернат оскуолаларын директордарын уопсай семинардарыгар түмүллүбүтэ.
Эһэм бииргэ төрөөбүт бырааттара уонна балтылара эмиэ учуутал идэтин талбыттара кэрэхсэбиллээх. Балта Давыдова Валентина Яковлевна Бүлүүтээ5и педучилищены, СГУ историческай факультетын бүтэрбитэ. Кини билигин Ньурба куорат о5о дьо5урун сайыннарар киин директорынан айымньылаахтык үлэлии олорор. Иккис балта Иванова Мария Яковлевна Бүлүүтээ5и педучилищены бүтэрбитэ. Ленинградка анал үөрэ5и бүтэрэн Дьокуускай куоракка истибэттэр оскуолаларыгар үгүс сылларга логопед учууталынан үлэлээн кэллэ. Эһэм бииргэ төрөөбүттэрин о5олоро эмиэ учуутал идэтин баһылаан билиини-көрүүну республика араас муннуктарыгар тар5ата олороллоро.
Мин эһэм билигин да үгүс сылларын анаабыт Тойбохой орто оскуолатыгар учууталлыы, үгүс билиини о5олорго биэрэ, үөрэтэ иитэ сылдьар. Биһиги оскуолабыт экспериментальнай площадка буоларбытыгар, Россия5а «Школа года-2003» ааты ыларбытыгар эһэм Егор Яковлевич өңөтө эмиэ баар диэн киэн тутта саныыбын.
Мин эбэм Иванова Ксения Никитична, 1931 с. колхозтаах дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Кини оло5ор элбэх ыарахаттары көрсүбүтэ: аччыктааһын муңун, сэрии ыар сылларын. 1952 сыллаахха Сунтаар орто оскуолатын бүтэрбитин кэннэ, кинини Куокуну интернатыгар иитээччиннэн анаабыттара. Онтон Хадан оскуолатыгар пионер баһаатайдаабыта. Бүлүүтээ5и педучилищены бүтэрэн баран, Элгээйи орто оскуолатыгар үлэтин са5алаабыта. 1959 сылтан пенсия5а тахсыар диэри Тойбохой а5ыс кылаастаах оскуолатыгар начальнай кылаас учууталынан үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Кини «Норуот үөрэ5ириитин туйгуна» диэн на5арааданы 1966 сыллаахха ылбыта. «Үчүгэй үлэһит иһин» диэн на5арааданы 1970 сыллаахха Ленин 100 сааһыгар, «Сунтаар улууһун үчүгэй үлэһитин» аатын 1972 сыллаахха, РФ үөрэ5ириитин «Бочуотунай Грамотатын» 3 төгүл, Дьокуускай Обкомун грамоталарынан, «Үлэ ветерана» мэдээлинэн на5араадаламмыта.
Мин эбэм Ксения Никитична учууталлыырын тухары хас биир о5о5о бол5омтону уран, туох баар ис дууһатынан үлэлиирэ. Кини уруогар туттар-көрдөрөр матырыйаала, араас элбэх карточкалара хойуккааңңа диэри начальнай кылаас учууталларыгар туһалаабыта. Үгүс сылларга үөрэппит о5олоро эбэбин Ксения Никитичнаны, баччааңңа диэри үтүө тылынан ахталлар, махталларын тиэрдэллэр.
Мин эдьиийим Леонтьева Пальмира Егоровна, Тойбохой оскуолатыгар СГУ нуучча тылын уонна литературатын отделениетын бүтэриэ5иттэн 23 сылын учууталлыыр. Кини оскуола5а директоры иитэр уонна үөрэтэр үлэ5э солбуйааччыннан тохсус сылын айымньылаахтык үлэлии сылдьар. Саха республикатын үөрэ5ириитин үлэһиттэрин 10-с съеһин делегата. 1998 сыллаахха кини үлэтин, сыратын сыаналаан «Саха Республикатын үөрэ5ириитин туйгуна» диэн знагынан на5араадаламмыта. Пальмира Егоровна 1997 сылтан Саха Государственнай Университет Финансово-экономическай институтун кытта сибээһи олохтоон, Тойбохой орто оскуолата экономическай кылаастардаах оскуола5а уларыйбыта. 2001 сылтан эдьиийим, Пальмира Егоровна, улуустаа5ы үөрэ5ирии управлениетын анааһынынан «Абитуриент» штабы Дьокуускай куоракка ситиһиилээхтик 4-с сылын үлэлэтэ сылдьар. Ааспыт 2003-04 үөрэх дьылыгар улуус иһиттэн выпускниктар 50 %-ра үрдүк үөрэххэ киирбиттэрэ, оттон биһиги оскуола выпускниктара 70 % үрдүк үөрэх кыһатыгар киирбиттэрэ. ЕГЭ эксперименигэр үчүгэй бэлэмнэниини ыыппытын иһин Пальмира Егоровна Үөрэ5ирии Министерствотын «Бочуотунай Грамотатынан» на5араадаламмыта. Кини билигин «Темп» диэн региональнай эксперимеңңэ үлэлэһэ сылдьар. Икки о5олоо5уттан, убайдарым – Михаил, Саха государственнай Финансово-экономическай институтун, Георгий Физико-техническэй институтун студеннара.
Ийэм Таисия Егоровна Иванова, Саха государственнай уинверситетын бүтэрбитэ. Кини билигин омук тылын уонна үлэ учууталынан бэрт ситиһиилээхтик 19-с сылын үлэлии сылдьар. Кини үөрэнээччилэрэ оңорбут араас үлэлэрэ улуустаа5ы уонна республикатаа5ы быыстапкаларга кыттан дьон биһирэбилин ылбыта, на5араадаламмыта. Таисия Егоровна Сатабыл программанан о5олору үөрэтэр.
Кыра эдьиийим Иванова Аида Егоровна Дьокуускайдаа5ы 2 №-х педучилищены бүтэрбитэ. Уонна Уһун-Күөллээ5и о5о садыгар иитээччинэн 13-с сылын үлэлии сылдьар. Кини кэтэхтэн психолог идэтигэр үөрэнэр. 2003 с. ыытыллыбыт улуустаа5ы «Сыл бастың учуутала» конкурска призер буолбута.
Удьуордааһын диэн тылга эргиллэн көрөр буоллахха, биһиги аймах чахчы ити тылга сөп түбэһэр дии саныыбын. Эбэм Иванова Ксения Никитична бииргэ төрөөбүт убайа, улуус, республика биир биллэр киһитэ – Евсеев Василий Никитич. Кини Российскай Федерация, Советскай Союз үөрэ5ириитин туйгуна, РФ үтүөлээх учуутала, Луначарскай аатынан бириэмийэ лауреата буолар. Таайым Василий Никитич үгүс сылларга тулаайах о5олорго, дьиң а5алыы сыһыаннаһан Тойбохойдоо5у о5о дьиэтигэр солбуллубат директорынан үлэлээбитэ.
Кини кэргэнэ, мин кырдьа5ас саңаһым, Константинова Дарья Алексеевна Тойбохой интернат-оскуолатыгар начальнай кылаас учууталынан уһун сылларга тахсыылаахтык үлэлээбитэ. Кини Саха Республикатын үтүөлээх учуутала этэ.
Эбэм балта Евсеева Марья Никитична Бүлүүтээ5и педучилищены бүтэриэ5иттэн 30 сыл устата учууталлаан, иитээччи быһыытынан үлэлээн кэллэ.
Таайым уола Евсеев Александр Васильевич Саха государственнай университетын историческай салаатын бүтэрбитэ. Кини араас салайар үлэлэргэ сылдьыбыта, билигин Александр Васильевич оскуола5а учууталлыы сылдьар. Евсеева Валентина Васильевна Магаданнаа5ы пединституту бүтэрэн баран нуучча тылын уонна литературатын учууталынан Тойбохой орто оскуолатыгар үлэлии сылдьар. Валентина Васильевна 1998 сыллаахха «Саха Республикатын үөрэ5ириитин туйгуна» знагынан на5араадаламмыта.
Мин ити курдук чугас аймах-билэ дьоннорум Ивановтар уонна Евсеевтэр педагогическай династияларын туһунан кэпсээтим. Хаһан ба5арар, хана ба5арар учуутал нэһилиэккэ, улууска саамай үрдүк ытыктабылынан туһанар үтүө киһи буолар диэн өйдөбүллээхпин. Учуутал – сырдыгы, ырааһы уонна элбэх сылааһы биэрэр күн курдук уһулуччу улахан суолталаах дии саныыбын.

Мин эбэм учуутал
Прокопьева Сардана
6 «а» кылаас үөрэнээччитэ
Салайааччы: Васильева В.П.
Мин эбэм Генерова А.С. Тойбохой сэлиэнньэтин олохтоо5о, улэ уонна тыыл ветерана, РСФСР норуотун үөрэ5ириитин туйгуна.
Эбэм олорбут оло5ун устатыгар араас кыьал5алар, ыарахан да күннэр а5ыйа5а суохтара. Үөрүү-көтүү да баара.
А5а дойду Улуу сэриитин бириэмэтигэр оонньоммотох о5о сааһа ааспыт. Сэрии са5ана улахан дьону кытта тэңңэ үлэлиирэ. Саас ыһыы үлэтэ, сайын күн аайы өрөбүлэ суох күүстээх от үлэтигэр, күһүн үүнүү хомууругар, ыкса куһун тымныыны-чысхааны аахсыбакка бурдук астааһыныгар молотилка5а үлэлэһэрэ. 13 саастаа5ар улаханнык ыалдьыбыт ийэтин солбуйан ферма5а үлэлээбитэ. Кыһынын а5атын сохсотун сохсолоон уонна туһах иитэн куобахтыыра үһү. Онтун 2-3 хоно-хоно кэрийэн мэлдьитин куобах сүгэһэрдээх кэлэн үөрүү-көтүү бө5ө буолара диэн ахтар. 1947 сыллаахха сэрии кэминээ5и үлэтэ сыаналанан «1941-1945 сс. А5а дойду Улуу сэриитин сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн на5араадаламмыт.
Хас биирдии киһи туспа суоллаах-иистээх, туспа аймах-билэ дьоннордоох. Ханнык ба5арар киһи төрүт уустарын, өбүгэлэрин мэлдьи өйдүү-саныы сылдьар, кинилэр ааттарын үйэлэр тухары умнубакка кэпсээнтэн кэпсээңңэ, сэһэнтэн сэһэңңэ илдьэ сылдьан о5олоругар, сиэннэригэр, хос сиэннэригэр тиэрдэн үйэтитиэхтээх. Ол курдук мин эбэм урууларын-аймахтарын туһунан альбомнары оңорор, биһиэхэ – о5олоругар, сиэннэригэр кэпсиир.
Эбэм айма5ар аан бастаан учууталынан үлэлээбит киһинэн Генеров Дмитрий Иванович буолар. Кини Куокуну нэһилиэгэр төрөөбүт. Сытыы-хотуу уолу 1917с. прогрессивнай өйдөөх-санаалаах Егор Михайлович Молотков таба көрөн Иркутскай уобаласка үөрэтэ ыытар. Онно 4 сыл үөрэнэн начаалынай оскуоланы бутэрэр. Дойдутугар кэлэн Нуотара начаалынай оскуолатыгар учууталынан, Орто Наахара оскуолатыгар сэбиэдиссэйинэн улэлиир. Онтон Дьокуускайга советскай-партийнай оскуола5а үөрэнэр уонна Өлүөхумэ5э, Аба5а5а пропагандиһынан, исполком председателинэн, партийнай ячейка секретарынан, Сунтаарга, Элгээйигэ учууталынан, Тойбохой уонна Кэмпэндээйи оскуолаларыгар директорынан, Сунтаарга райком 3-с секретарынан үлэлээбит. Дмитрий Иванович кэргэнэ Зоя Ивановна Оегостуровалыын 1931 с. Куокунуга оскуола аһан 8 сааһыттан 16 саасыгар диэри 71 ыччаты уонна о5олору хомуйан 1-кы кылааска үөрэтэн барбыттар. О5ону эрэ үөрэтэр оскуола буолбакка, элбэх улахан дьону ликбез аһан аа5ар-суруйар оңорбуттар. 15-16 саастаах ыччаттар Куокунуга 4 кылааһы бүтэрэн сорохторо Тойбохойго киирэн 7-с кылааһы бүтэрэн үөрэхтээх дьон буолбуттар. Дмитрий Иванович А5а дойду сэриитигэр ыңырыллан баран кыргыһыы толоонугар охтубут. Кини көмүс уңуо5а Москва куорат 47№-х Преображенскай кылабыысатыгар көмүллэ сытар, иинин №-рэ 110.
Иккис учуутал буолбут киһинэн Александра Романовна буолар. Кини хос эһэбин кытта бииргэ төрөөбүт киһи кыыһа, начаалынай кылаас учууталынан уһун кэмңэ үлэлээбит.
Эбэм аймахтарыттан оскуола5а Дьокуускайынан, Өлөөнүнэн, Сунтаарынан 13 киһи учууталынан үлэлииллэр, 6 киһи учуутал идэтигэр үөрэнэ сылдьар.
Эбэм аан бастаан учуутал идэтигэр уһуйбут дьоннорунан Тойбохой оскуолатын директорын Генеров Дмитрий Ивановиһы уонна а5ата бииргэ төрөөбүт балтын кыыһын Николаева Александра Романовнаны аа5ар. Кинилэр сүбэлэринэн-амаларынан учуутал идэтин талбыт.
Учуутал үөрэ5ин 1955с. бүтэрэн баран Кириэстээх уонна Тойбохой начаалынай кылаастарыгар 36 сыл устата тохтоло суох учууталынан үлэлээбит. Бу эттэххэ дөбөң. Учууталынан үлэлээн толору 300 о5ону аа5ар-суруйар оңорон билии суолун киэң аартыгар киллэрбит. Кини үөрэппит о5олоро Саха сирин араас муннуктарыгар үлэлии-хамсыы сылдьаллар, сорохторо номнуо бэйэлэрэ кырдьан биэнсийэлээх дьон буола охсубуттар. Үлэлээбит оскуолатын учууталлара мин эбэбин мэлдьитин элбэ5и билэр-көрөр, үрдүк таһымнаах учуутал быһыытынан билинэллэр. Эбэм ураты ирдэбиллээх, принципиальнай, ылыммыт дьыалатын хайаан да түмүгэр тиэрдэр хаачыстыбаларын ордук бэлиэтииллэрэ. Оскуола5а үлэлиир сылларыгар нэһилиэк общественнай оло5ор активнайдык кыттан оскуола төрөппүттэрин комитетын председателинэн, агитзона салайааччытынан, оскуола партийнай комитетын секретарынан айымньылаахтык үлэлээбит.
Эбэм бэртээхэй о5уруотчут, садовод. 1962 сылтан дьиэтин таһыгар сыл аайы күһүн уонна саас мас олордуутунан дьарыктаммыт. Онто билигин киһини сөхтөрөр улахан сад. Бу садка бэс, харыйа, үөт, яблоня, рябина, сирень, акация уонна 44 хатың, моонньо5он, хапта5ас уонна да атын үүнээйилэр бааллар. Саас рассада тылыннарыытынан дьарыктанар. Сайын тиэргэнигэр араас о5уруот аһын олордор, сибэкки үүннэрэр. Үүнээйитин харайан сайыны быһа тохтоло суох түбүгүрэр. Киниэхэ көмолөһөн үүнээйигэ уу кутабын, сыыс отун үргүүбүн. Мин көмөлөһөрбүттэн эбэм олус үөрэр.
Эбэм суолун утумнаан төрөппүт үс кыргыттара бары алын кылаас учууталлара идэлээхтэр уонна бэйэлэрэ туспа суоллаах-иистээх номнуо опыттаах, убаастанар учууталлар. Лена Петровна 22 сыл педстажтаах үрдүкү категориялаах учуутал. Кини үлэлээбит кэмигэр 135 о5ону үөрэтэн таһаарда. Мин ийэм Валентина Петровна 17 сыл стажтаах 120 о5ону аа5ар-суруйар гынан салгыы олох киэң аартыгар атаарда. Розалия Петровна 16 сыл стажтаах 90 үөрэнээччини үөрэппит үрдүкү категориялаах учуутал. Онон эбэм кыргыттарынаан төрдүөн 645 үөрэнээччини үөрэппиттэр уонна да өссө үөрэтиэхтэрэ турда5а.
Лена Петровна үөрэтэр улэтин мындырдык толкуйдаан, ураты хайысханы тутуһан үлэлиир учууталынан биллэр. Кини үөрэппит о5олоро үрдүкү кылаастарга ситиһиилээхтик үөрэнэллэр, элбэх үөрэх туйгуннара, ударниктара бааллар. Бастакы үөрэппит о5олоро хайыы-уйэ улэһит буоллулар. Аня Егорова, Наташа Данилова, Света Иванова, Эдита Васильева уонна оскуола бастакы үрүн көмүс медалиһа Нюра Данилова учууталларын туйа5ын хатаран учууталлыы сылдьаллар. Эдита Васильева өссө 3-с кылааска үөрэнэ сылдьан учуутал идэтин талбыта: «Мин улааттахпына Елена Петровна курдук учуутал буолуохпун ба5арабын. О5олору үөрэтэммин суруйар, аа5ар уонна суоттуур гынаммын, улахан үөрэхтээх дьоннор гыныам. Учуутал саамай үөрэхтээх киһи. Учуутал суо5а буоллар о5олор бары суруйбат, аахпат, суоттаабат буолуо этилэр. Ол иһин учуутал диэн күндү киһи баар».
Учуутал түбүктээх улэтин таһынан Лена Петровна быыс булан спордунан дьарыктанар. Оскуола, нэһилиэк, улуус тэрийэр араас спортивнай курэхтэһиилэригэр мэлдьи кыттар, улус биир чулуу спортсмена. Ити дьарыгын иитэр-үөрэтэр үлэтигэр таба дьүөрэлээн туһанар. Кини кылааһын о5олоро спортивнай күрэхтэргэ мэлдьи инники сылдьаллар. Учууталын курдук спортсмен буола улааппыт Айаал Иванов суруйбут: «Мин улааттахпына тренер буолуом. Тренер буоллахпына о5олору үөрэтиэм. Үчүгэй тустуук буолуом». Айаал билигин Якутскайдаа5ы педучилище физкультурнай отделениетыгар үөрэнэр. Лена Петровна иитэн-үөрэтэн таһаарар о5олоро, бииргэ үлэлиир коллегалара, төрөппүттэр кини олус үчүгэй майгылаа5ын, эйэ5эьин ордук чорботон бэлиэтииллэр. Сидоров Алеша суруйбут: «Мин учууталым наһаа эйэ5эс майгылаах. Учуутал улэтэ олус түбүктээх: тэтэрээттэри бэрэбиэркэлиир, кэпсээннэри аа5ар, эңин араас ойуулары көрдөттүүр»; Геля Данилова: «Мин учууталым эйэ5эс, бэһиэлэй майгылаах. Киниттэн биһиги элбэххэ үөрэннибит, сылы быһа кыһаллан үөрэппитигэр махтанабын»; Алена Сыромятникова: «Елена Петровна биһигини 4 сылы супту о5олорун курдук бүөбэйдээн, ийэбит курдук таптаан ииппитэ-үөрэппитэ».
Розалия Петровна кыра саастаах үөрэнээччи киһи быһыытынан сайдыылаах, иитиллиилээх буоларыгар бары бол5омтотун ууран улэлиир. Бииргэ улэлиир учууталлара эдьиийбин олус улэһит, дириң билиилээх, о5о5о үтүө сыһыаннаах, барыны бары сатыыр сатабыллаах илиилээх учуутал быһыытынан сыаналыыллар. Кини үөрэппит бастакы о5олоро Диана Леонтьева, Алеша Андреев, Саян Иванов Сунтаар политехническай лицейин бутэрэн үрдүк үөрэххэ үөрэнэ сылдьаллар. Егорова Лия Сунтаар гуманитарнай гимназиятыгар, Яковлева Айсена политехническай лицей бастың үөрэнээччилэрэ.
Мин эбэм Российскай Федерация үөрэ5ириитин туйгуна Генерова Анна Степановна 1960 сылтан 1989 сылга пенсия5а тахсыар диэри эңкилэ суох Тойбохой орто оскуолатыгар алын кылаастар учууталларынан үлэлээбитэ. Үлэлээбит сылларыгар мэлдьитин инники кэккэ5э сылдьар учуутал, общественнай үлэни тэрийээччи быһыытынан үрдүктүк сыаналаммыта. Оройуоңңа, республика5а тиийэ бэйэтин иитэр-үөрэтэр үлэтин опытын тар5аппыта уонна оройуон үөрэ5ириитин салаатын, учууталлар идэлэрин үрдэтэр институт, үөрэх Министерствотын грамоталарынан на5араадаламмыта.


НИКТО НЕ ЗАБЫТ, НИЧТО НЕ ЗАБЫТО!
Сочинения учащихся 7 а класса
Тойбохойской СОШ им. Г.Е.Бессонова
Май 2005 г
Учитель – Семенова Татьяна Ивановна

Никто не забыт, ничто не забыто
Максимов Женя,
ученик 7 «а» класса
Я хочу рассказать о своем прадедушке, о том, что он тоже воевал против немецких фашистов.
Мой прадедушка – Максимов Афанасий Кононович, родился в 1908 году в селе Тойбохой. Перед войной работал в колхозе.
В 1942 по призыву Нюрбинской РВК он отправился на фронт. Годен к строевой службе, его отправили в 68-й железнодорожный батальон. С должностью путеец, под званием рядового он воевал в том батальоне до 1947 года. Приказом Верховного Совета СССР демобилизован обратно. В 1949 году награжден медалью «За Победу над Германией», «Участник Отечественной войны против немецких фашистов в составе Воронежского, 1 Украинского фронтов с 15.03. по 25.08.1943 г. Участвовал в освобождении Польши и Японии» - так написано в личной деле, который находится в архиве военкомата Сунтарского улуса. Во время войны был ранен в грудь.
После возвращения на родину он работал председателем родного колхоза. В 1949 году стал членом Коммунистической партии.
У него с женой было много детей, но выжило лишь четверо – старшая дочь Вера, мой дедушка Петр и дочки Лида и Лиза. Его жена Максимова Татьяна Федотовна рано умерла от болезни и он сам вырастил детей. Ранения, полученные на войне, дали о себе знать. Он долго болел и умер в 65 лет от осложнений боевых ран.
Три родных брата моего прадедушки – Тимофей, Степан и Николай тоже воевали против фашистов. Тимофей и Николай не вернулись с войны, Степан должно быть живет в городе Якутске. Тимофей был участником лыжного десанта на озере Ильмень, а о Николае нам ничего не известно. В будущем я хочу исследовать и узнать об их фронтовых дорогах.
Миллионы Солдатов отдали свои жизни на полях Великой Отечественной войны. Память о них вечна. Никто не забыт, ничто не забыто!

Тотонов Айаал,
ученик 7 «а» класса
Я сейчас вам расскажу о своих дедушке и бабушке. Мой дед родился в 1927 г. В селении Тойбохой. А бабушка родилась в 1926 г. Тоже в Тойбохое. Мой дедушка родился в бедной семье самым старшим сыном. Мать его воспитывала одна. С малых лет он привык к работе и до старости лет он работал в колхозе табунщиком. В годы Великой Отечественной войны дедушку призывали в ряды Советской армии. 1942 г. ему исполнилось 15 лет. Деду дали отсрочку. В годы Великой Отечественной войны он работал в колхозе «Интернационал» разнорабочим. После войны в 1947 г от встретил мою бабушку Саввинову Марию Николаевну и они поженились. Моя бабушка родилась в многодетной, бедной семье. Шести лет она осталась без матери. Воспитывал их только отец. Потом их раздали по близким и дальним родственникам. Она в годы Великой Отечественной войны работала дояркой, в колхозе «Победа». В 1947 г она встретила моего дедушку, Тотонова Якова Петровича. У них родилась 11 детей. В данное время у них 42 внука и 14 правнуков. В 1997 г они отмечали 50-летний юбилей совместной жизни. Через два года у них будет 60-летний юбилей совместной жизни. Я, их внук, желаю крепкого здоровья и счастья, долголетия! У бабушки есть медаль, которую вручили за звание «Мать-героиня». А у дедушки тоже есть медаль, которую он получил за работу в тылу.

Иванов Дима,
ученик 7 «а» класса
Мой дед Иванов Илья Афанасьевич родился в 1910 году. Когда ему было 3 года при родах умерла его мать. Родилась Мария его сестра. Ее отдали на воспитание к Нестеревым, а он остался с отцом. Дедушке было всего 5 лет и он остался сиротой.
Дедушку на воспитание взяла бабушка Былан. Жил у нас 2 года. До 12 лет дедудшка жил у Болуровых. С 12 лет он стал работать, жизнь была трудная, голодная.
Дед нанялся батраком у Крюкова. Летом работал на сенокосе. Зимой работал дровосеком. За хорошую работу и трудолюбие Крюков его уважал и ценил. На конкурс сенокосорей всегда побеждал. На рубке бревна тоже равных себе не находил. За день заготавливал 15 саженов дров. В те времена небыло бензопилы и трактора. Они работали руками.
Когда началась война, дед добровольцем хотел идти на войну. Но его не взяли. И он начал работать в тылу не поклодая рук. Заготавливал дрову и сено. А летом уходил далеко на сенокос. В близ села Сарданга. В те времена люди голодали. И дед приносил им рыбу.
60-тые годы в Туойдахе четвером зимой построили хотон. Бревна рубили сами. За две недели выстроили и до 2000 года там зимовали скоты. Когда дедудшка ушел на пенсию. Он без дела не сидел. Строил дома, плотничал.
У прадедушки пятеро детей, 16 внуков, 23 правнуков. Я горжусь своим дедушкой. И я его никогда не забуду.

Уарова Лена,
ученица 7 «а» класса
Я расскажу вам о моем дедушке. Он ветеран тыла и труда. Его зовут Уаров Константин Петрович. Он родился в 1921 года 2 апреля в Кюкяйской наслеге в местности Мэникэй у речки Оруктах. В 1923 году родной отец дедушки Авакумов Петр Иванович развелся со своей женой и женился на другой. В 1924 году Уаров Никифор Федорович стал отчимом дедушки. В 1932 году в селе Кутана дедушка учился только до третьего класса. После этого он из-за болезни дальше не учился. В 1934 году весной дедушка убил 240 бурундуков и отдал в Сельпо в селе Шея. Председатель Сельпо Бадаев наградил дедушку ружьем 20 калибра. В годы войны дедушка работал в колхозе. В 1941 году в августе пришел совет и объявил, что началась война. Они взяли бригадира на фронт. Бригадиром стал мой дедушка. Он работал бригадиром до 1944 года. С 1945 года дедушка работал в милиции. С 1950 года работал в торговле. С 1964 года работал в Сунтарском узле связи. С 1976 года ушел на пенсию. В 1976 году взял в жены Похомову Татьяну Егоровну. Сейчас они живут в мире и согласии. Воспитывают внуков и правнуков.
Я благодарна всем ветеранам войны и тыла. И всем, кто не вернулся с войны.

Мой дедушка – Васильев Прокопий Константинович
Васильев Проня,
ученик 7 «а» класса
Мой дедушка Васильев Прокопий Иванович был ветераном войны и труда. Он в 1927 году родился в Жарханском наслеге, там окончил семилетку, работал в избе-читальне и когда, исполнился восемнадцать лет, в 1945 году был призван в Красную Армию.
Мой дедушка вначале служил в 67-м запасном стрелковом полку, был стрелком. Затем в августе, когда началась война с милитаристской Японией, был направлен в 510 особый отдельный батальон. В 1945-1947 годах служил в лагере для японских военнопленных. В 1947 году учился в полковой школе связи, став механиком связи, служил 4 года телеграфистом в военном телеграфе. В годы службы в армии был отличником боевой и политической подготовки, имел награды за отличную службу. Так он служил до 1951 года.
После демобилизации в 1951 годах работал техником, старшим техником и начальником смены в Якутском центральном телеграфе. Мой дедушка был активным общественником: был избран секретарем комсомольской организации центрального телеграфа, членом горкома комсомола. За свою работу был награжден Почетными Грамотами Обкома Комсомола.
В 1955 году в составе двадцатипятитысечников был направлен на работу в колхоз. В родном наслеге работал заместителем председателя и председателем колхоза имени И.В.Сталина, продавцом магазина «Холбос». В 1962 году был назначен заведующим Тойбохойского участка колхоза имени В.И.Ленина. В 1966-1971 годах работал бригадиром стройбригады колхоза, затем прорабом совхоза «Тойбохойский». За годы работы мастером и бригадиром были построены в Тойбохое, Аллаге, жархане, Маар-Кюеле, Куокуну, Крестяхе, Арылахе и Вилючане производственные объекты, школы, дома культуры. В 1971-1972 годах работал заместителем директора совхоза по хозяйственной работе. Затем 13 лет работал председателем исполкома и два года секретарем Тойбохойского сельского совета. За годы работы моего дедушки председателем сельсовета Тойбохой стал наслегом образцового порядка и культуры. Проводились работы по озеленению, особое внимание уделялось планировке улиц поселка. Хорошо работали народная дружина, комиссии по профилактике и правопорядка, агитационные зоны. Опыт работы сельского совета был известен по всей республике. Об этом свидетельствуют награды моей дедушки – Почетные грамоты Обкома КПСС, ВЛКСМ, Министерства внутренних дел, Министерства сельского хозяйства, райкома и райсовета, вырезки районного и республиканского газет, письмо председателя Верховного Совета ЯАССР, потом ставшего первым президентом Республики Саха (Якутия) М.Е.Николаева.
В 2005 году вся Россия и весь мир отмечает 60-летний юбилей Великой Победы. В День Победы 9 мая мы Васильевы вспомним всех близких и родных, которые на фронтах защищали Родину, работали в тылу и приближали этот день как могли. Мой прадедушка Васильев Иван Ефимович погиб в 1942 году. 3 марта в боях за Ленинград и похоронен в деревне Ларионов Остров, старший брат Дмитрий воевал в Иране, 4 старших брата моей бабушки ветерана тыла Марии Михайловны тоже воевали, два брата Афанасий и Дмитрий пропали без вести, младший брат Семен-младший погиб, средний брат Семен-старший приехал в 1944 году и вскоре умер от полученных ран. Два Семена были награждены орденом Славы третьей степени.

Митрофанов Никандр,
ученик 7 «а» класса
Мой прадедушка – ветеран тыла и труда Боротов Иван Иннокентьевич. Прадедушка родился в 1885 г. в семье колхозника, он был единственным сыном в семье. Женился на прабабушке Боротовой Евдокие Григорьевне. Они родили и воспитали десятерых детей, из них шестеро сыновей и четыре дочерей. Пятеро сыновей умерли от болезни, а старший сын призван на войну в 1941 году в июне месяце и не вернулся с войны. Дедушка и бабушка работали в колхозе имени Папанина. Бабушка работала дояркой долго, а дедушка возил сено, работал кузнецом, ветеринаром в колхозе. Он был целителем, лечил много людей от разных болезней. Мой дедушка был очень добрым, трудолюбивым. Его очень любили и ценили руководители за добросовестный труд и наградили орденом Сталина. Бабушку тоже ценили за хорошую работу и наградили орденом Сталина. Во время войны они помогли, чем могли: деньгами, драгоценностями, шили теплую одежду для солдат и все это отправили на войну. Они воспитали четырех дочерей, из них старше Мария. Она работала до пенсии дояркой в колхозе, потом в совхозе. Ее работу ценили и наградили медалью за трудовую доблесть и орденом Сталина, многими Грамотами, благодарностями и ценили, поддержали. Вторая дочь Анна работала в детском доме поваром и от болезни умерла рано. Воспитали восьмерых детей. Третья дочь Дария работала дояркой, кочегаром в старой бане и умерла рано от болезни. Воспитали четырех дочерей. Самая младшая Матрена тоже работала дояркой, потом воспитательницей в детском саду «Сардаана» до пенсии. Воспитали четырех детей. Бабушка с дедушкой имели шестнадцать внуков и семнадцать правнуков. На их долю выпало очень трудное время. И они работали от зари до зари, но не падали духом. Теперь ихнюю эстафету с честью продолжают внуки. Мы гордимся нашими бабушкой и дедушкой, и всегда будем вспоминать их добрыми словами. И расскажем своим детям об их исторических трудах во время войны во имя победы.

Мой прадед Иванов Дмитрий Захарович
Иванова Люба
7а класс, 2005 г.
Он родился в Сунтарском улусе, с.Тойбохой в 1916г. В 1941 году 13 сентября его призвали в ряды Советской Армии. Их привезли в город Иркутск. Там пробыли восемь суток. Потом разделили на две группы и отправили в учебный пункт в Бурят – Монголию. Там он обучился пять месяцев. После военной учебы отправили около двести человек в Западный фронт в город Ленинград. Там и раздали автоматы, винтовки и другие вооружения. Через трое суток прибыли во фронт. Его первое боевое крещение началось через полторы сутки. С начало было артподготовка. В атаку пошли более ста солдат. А после атаки осталось около двадцати человек. Им на сутки давали 800 грамм хлеба и полкотелка супа. При освобождении одной деревни от фашистов при атаке Дмитрий Захарович получил ранение в ногу и от боли потерял сознание. Очнувшись сам перевязал рану. Из поля боя он полз в лес, а до леса было где-то полверсты. Дойдя до леса, от потери крови опять потерял сознание. Его нашли два солдата – санитара. Привезли в фронтовую палаточную госпиталь. Потом оправили лечиться в город Ярославль. Там пробыл один месяц. После лечения в Ярославле перевели в другой город. А в этом городе он лечился в течение пяти месяцев. Когда поправился, по состоянию здоровья Дмитрия Захаровича демобилизовали.
В родное село вернулся 1943 году. Вернувшись включился на работу в колхоз. Имел боевые, трудовые ордена и медали.

Никто не забыт, ничто не забыто
Михайлова Шура
Война… Это страшное слово. Мы счастливы, что не знаем, что такое война. Более шестидесяти лет назад на нашу страну без объявления войны напала фашистская Германия. На защиту Родины встали все как могли. Об этом мы знаем из книг, журналов и кино. Особенно от воспоминаний дедов и бабушек. Каждый день по радио и по телевидению передают очень содержательные и интересные передачи. Во время войны многие умерли, дети остались сиротами, женщины – вдовами. Мой дед – участник войны. Начиная с освобождения Москвы, дошел до Литвы, Латвии, Эстонии. Два раза был тяжело ранен. Награжден боевыми орденами и медалями. После войны долго работал военруком в нашей школе, воспитывал юношей, обучал их военно-патриотическому делу.
О дедушке написано в нескольких книгах: «Якутяне в боях за Родину», «Солдаты Победы»Он был комсоргом полка. Старший брат деда Семен тоже воевал. Погиб смертью храбрых. В честь его имени назван племянник Сеня Жирков, ученик 4 класса.
Бабушка усердно работала в тылу. Учила и воспитывала сирот войны. Я горжусь ими. Никто не забыт, ничто не забыто.




Наша бабушка
Михайлов Ларик
Наша бабушка родилась 8 ноября 1916г. в деревне Кудай Олекминского улуса в семье Чемпосовых первым ребенком. С детства привыкла к тяжелым работам. В 12 лет вместе с матерью приезжает в Тойбохой. Здесь она учится и заканчивает 4-й класс. Затем, достигнув совершеннолетия, выходит замуж за дедушку – Михайлова Семена Илларионовича. У них рождаются 11 детей, но два из них рано умерли. Дедушку ложно обвиняют в преступлении, которого он не совершал и отправляют в ссылку. В годы войны он попал в мобилизацию, и отправляется работать в шахту «Эhэ» Верхоянского улуса. Там, долго работав, он вернулся домой в 1948г.
Бабушка в годы войны в отсутствии дедушки много работала. 6 лет работала сторожем в Совете, 3 года – пекарем, 4 – года дояркой и поваром. В 1967 г. вышла на пенсию. Имеет четыре медали за тяжкие труды, знак Почёта и медаль Сталина. Имя бабушки – Михайлова Екатерина Дмитриевна. Сейчас живет в городе.
Все женщины, мужчины, взрослые и дети в годы войны, помогали приблизить победу. Память о них вечна и никогда не забудется!

Иванов Дима
Мой дед Иванов Илья Афанасьевич родился в 1910 году. Когда ему было 3 года при родах умерла его мать. Родилась Мария его сестра. Ее отдали на воспитание к Нестеревым, а он остался с отцом. Дедушке было всего 5 лет и он остался сиротой.
Дедушку на воспитание взяла бабушка Былан. Жил у нас 2 года. До 12 лет дедушка жил у Болуровых. С 12 лет он стал работать, жизнь была трудная, голодная.
Дед нанялся батраком у Крюкова. Летом работал на сенокосе. Зимой работал дровосеком. За хорошую работу и трудолюбие Крюков его уважал и ценил. На конкурс сенокосорей всегда побеждал. На рубке бревна тоже равных себе не находил. За день заготавливал 15 саженов дров. В те времена не было бензопилы и трактора. Они работали руками.
Когда началась война, дед добровольцем хотел идти на войну. Но его не взяли. И он начал работать в тылу не покладая рук. Заготавливал дров и сено. А летом уходил далеко на сенокос, вблизи села Сарданга. В те времена люди голодали. И дед приносил им рыбу.
60-е годы в Туойдахе вчетвером зимой построили хотон. Бревна рубили сами. За две недели выстроили и до 2000 года там зимовали скоты. Когда дедушка ушел на пенсию он без дела не сидел, строил дома, плотничал.
У прадедушки пять детей, 16 внуков, 23 правнуков. Я горжусь своим дедушкой. И я его никогда не забуду.

Иванов Егор Терентьевич
Унаров Андрей
Мой дедушка ветеран Великой Отечественной Войны Иванов Егор Терентьевич, родился в 1917 году в бедной семье в селе Хоро Сунтарского улуса.
Когда он закончил 5 класс, назначили завхозом Колхоза. В 1944 году летом ушел служить в Армию в Иркутскую область. С Якутской земли ушел эшалотом в Мальту. Через 2 дня его товарищей отправили в Западный фронт. Он остался один в Мальте и работал охранником казармы. В декабре его отправили работать в Читинскую область в составе 5/3 рабочих батальона, там они рубили лес. Осенью из ихнего батальона многих отправили на войну с Японией.
Мою дедушку и его друзей, служивших в одной роте, подготовили к войне с Японией, но приехал в не назначенное время, ждали 2 дня. Он и его друзья остались в рабочем батальоне. Скоро пришло известье о разгроме Японских войск. В то время эта была огромная радость, которую ничем нельзя заменить. Через несколько дней прогнали японских военнопленных на работу срубки леса. Здесь дедушка с Поповым Тимофеем из села Хорула Нюрбинского улуса работали десантниками, контролировали работу военнопленных. Так до окончания службы.
Я горжусь нашим дедушкой, так как он тоже внес маленький вклад в борьбу за мирную жизнь. Если бы он был жив, ему исполнилась бы 88 лет, встретили бы гордо и с радостью 60-летие Великой Победы. Когда я выросту стану храбрым защитником Родины, в душе храня светлую память о нашем дорогом человеке – дедушке Егоре Терентьевиче. Мы говорим «спасибо» всем ветеранам войны и ветеранам тыла, павшим бойцам, героям Великой Отечественной Войны.

Ощепков Толя
Мою бабушку зовут Иванова Марья Дмитрьевна. Она родилась в 1929 году. Она – ветеран тыла и труда. Ей сейчас 76 лет. У бабушки отец умер в 1941 году 9 мая от аппендицита. Они остались сиротами, мать с двумя детьми. Работали с утра до вечера, носили дрова, сено и собирали овес. В то время кузнечиков было много, не дали рости траве, поэтому собирали кузнечиков. Им было очень трудно, у них было две коровы. Мать бабушки зовут Дарья Еремеевна. Она шила солдатам руковицы о портянки из заячьих шкур и отправили их на фронт. Дедушку зовут Крылыков Иван Трофимович. Дедушка и бабушка жили вместе 46 лет. У них родились один мальчик и восемь девочек. Сейчас внуков около двадцати, а правнуков десять.
Бабушка работала сперва кассиром Тойбохойского совхоза, потом продавцом в разных магазинах около тридцати лет. Сейчас сидит на заслуженном отдыхе, ветеран тыла и труда. Мы гордимся ею, они работали не покладая рук за наше мирное светлое будущее. Спасибо им: бабушкам и дедушкам!

4б кылаас о5олорун өйтөн суруйуулара
Учуутал – Прокопьева Лена Петровна

Мин олорор уулуссам
Никифоров Илья,
4 б кылаас
Биьиги бары Сир диэн планета5а олоробут. Сир урдунэн икки суусчэкэ дойду баар. Олортон Россия биьиги Ийэ дойдубут буолар. Россия састаабыгар Саха сирэ киирэр. Саха Республикатын улуустарыттан биирдэрэ – биьиги Сунтаарбыт. Ол аата биьиги торообут дойдубут, кыра Ийэ сирбит – Сунтаар улууьа буолар. Сунтаар улууьа 26 нэьилиэктээх. Мин олорор нэьилиэгим Тойбохой. Киьиэхэ торообут дойдута олорор дьиэтиттэн уонна уулуссатыттан са5аланар.
Мин олорор уулуссам Партизанскай диэн ааттаах. То5о бу уулуссаны маннык ааттаабыттарын билээри библиотека5а, музейга сырыттыбыт, кырдьа5астартан туоьуластыбыт.
1922 сыллаахха муус устар ыйга Хочо улууьугар бандьыыттар оро тураннар олох-дьаьах аймаммыта. Ити оро турууну Уоьээ-Мэйик атыыьыта Петр Павлов баьылаабыта. Кини 30-ча киьилээх бандьыыт этэрээтин тэрийбитэ. Бандьыыттар улахан дьону, комсомолец о5олору кыыллыы сэймэктээн олортообуттэрэ. Ма5аьыыннары халаан, эти, ууту, арыыны, чэйи бутуннуутун былдьаан ылбыттара. Оччотоо5у дьон кыьал5алаах оло5унан, харанатынан туьанан, соро5ор куттаан-саанан, бандьыыт этэрээтигэр дьону эбии киллэрбиттэрэ. 200-тэн тахса киьилээх этэрээт тэриммиттэрэ.
Норуоту бандьыыттартан комускээри Булууттэн кэлбит Петр Михалев уонна Януарий Кириллов партизанскай этэрээти тэрийбиттэрэ. Партизаннар диэн норуоттан тахсыбыт дьоллоох олох туьугар охсуьааччылар буолаллар. Манна Сунтаар уонна Хочо улуустарын партизаннарын хаартыскаларын коро5ут.
Инньэ гынан, улууска оччотоо5у кэмнэ бэйэ-бэйэлэригэр уун-утары турар икки куустэр уоскээбиттэрэ: советскай былааьы комускээччи партизанскай этэрээттэр уонна бандьыыт Павлов этэрээтэ. Икки куус уоскээьинэ сэбилэниилээх охсуьуу са5аланыытыгар тиэрдибитэ. Партизанскай этэрээттэр сэп-сэбиргэл оттунэн молтох, ахсааннарынан а5ыйах буолан, бандьыыттарга соптоох харданы биэрэр кыахтара суо5а. Кинилэр тастан эрэ комо кэллэ5инэ советскай былааьы чолугэр туьэрэр кыахтаахтара. Партизаннарга улахан комонон буолбута элбэх сэбилэниилээх Иван Строд этэрээтэ.
Тойбохойго Гражданскай сэрии геройдарыгар анаан Ботаническай садка памятник туруорбуттар эбит.
Тоьо да ахсааннарынан а5ыйах, утарылаьар сэбэ-сэбиргэлэ суох буоллаллар хорсун санаалаах партизаннар уйэ-саас тухары умнуллубаттарын туьугар биьиги уулуссабыт Партизанскай диэн ааттанна5а.

Мин олорор уулуссам
Иванова Юлия,
4 б кылаас
Мин Сунтаар улууьун Тойбохой боьуолэгэр кун сирин корбутум, былыр-былыргыттан киьи оло5ун уу таьыгар оностор эбит. Биьиги Тойбохойбут илин уонна ар5аа оттугэр «Эбэ», «Бэрэ» куоллэр энэрдэьэн сыталлар.
Хас биирдии киьи торообут дойдута олорор дьиэтиттэн, олбуорун иьиттэн, оло5ун суола уулуссатыттан са5аланар. Ол курдук мин торообут Тойбохойум ар5аа диэки оттугэр Озерная уулусса5а олоробун.
Олорор уулуссам аата бэрт судургу эбит. Кини Бэрэ куол аттыгар угус ыал дьиэ туттан олохсуйбуттарын кэннэ ааттаммыт. Сана уулусса уоскээн куоллээх сир диэни нууччалыы Озерная диэн ааттаабыттар эбит.
Суол икки оттуттэн сэлэлээн боьуолэк ар5аа оттугэр субуллан бара турар. Манна барыта 35 ыал олорор. Олор истэригэр 6 тыыл, улэ ветераннара уонна 1 сэрии огдообото бааллар. Араас урдук уорэх кыьаларыгар 12 о5о уорэнэр. Армия5а 1 уол сулууспалыыр.
Биьиги уулуссабытыгар олорор саамай кырдьа5ас ыалынан буолаллар Яков Петрович Тотонов уонна Мария Николаевна Саввинова, кинилэр ыал буолан олорбуттара 50-тан тахса сыл буолбут.
Мантан салгыы олорор сирим куолэ то5о «Бэрэ» диэн ааттаммыта интэриэьиргэтэр. Тылдьыкка суруллубутунан «Бэрэ» - кыра куол. Кини улахан куолу кытта энэрдэьэн сытар, анал аата суох диэн суруйбуттар.
XIX-с уйэ санатыгар «Бэрэ» куол Тойбохойго танара дьиэтигэр, билиннитэ кулууп дьиэ таьыгар дылы тиийэ сылдьыбыт. Онно оночолорун баайар ба5аналара хойукка дылы турбута диэн кырдьа5астар кэпсииллэрэ уьу.
Бэрэ куол урут сэрии са5анаа5ы курааннарга уолан аттаах киьи курдары тэбистэрэн сылдьар эбит. Билигин угут дьыллар буоланнар куол онно эмиэ улаатан турар.

Түмүк
Мин уулуссам туьунан билиьиннэриибин суруйан араас идэлээх элбэх ыал олорорун, уулуссам аата туохтан уоскээбитин, дьиэм таьыгар баар куол аатын суолтатын биллим.
Мунаарар тылларым быьаарыыларыгар эппиэт ыллым. Холобур:
Энэрдэьэн – чугас-чугас.
Сэлэлээн – кэчигирээн, субуруьан.
Сэрии огдообото – олбут саллаат кэргэнэ.
Угут – уу кэлиитэ, халыйар уу, уу ылыыта.

Тойбохойдоо5у ботаническай сад
Семенова Алена,
4 б кылаас
Мин олорор уулуссам Садовай переулок диэн. Бу переулок Тойбохой сэлиэнньэтигэр саамай кылгас буолуо, барыта 7 дьиэ турар. Ол гынан баран саамай ыраас салгыннаах, чоко переулок. Кини элбэх уунээйилээх, Тойбохой киэн туттар ботаническай садын таьыгар сытар. Ол иьин Садовай переулок диэн ааттаабыттар. Мин эьиэхэ ботаническай сад туьунан кэпсиэм.
Тойбохойго чугаьынан орус, урэх суох. Буора туойдуну, буорун састаабыгар элбэх туус баара биллэр. Сорох дьылларга тымныы 50 кыраадыстан тахсар тугэннэрэ бааллар. Ону ол диэбэккэ Георгий Евдокимович Бессонов ирбэт тон муустаах сиргэ аан бастаан ботаническай сады торуттээбитэ.
1940 сыллаахха оскуола иьинэн тэриллибит опытнай хаьаайыстыба базатыгар тирэ5ирэн 1957 сыллаахха аан дойдуга саамай хотугу ботаническай сад тэриллибитэ. Ленин аатынан колхоз бэйэтин сириттэн 36 га. иэннээх сири куруолээн, сад ууннэрэргэ анаан биэрбитэ.
Сады торуттуургэ Тойбохой бары олохтоохторо – оскуола уорэнээччилэрэ, учууталлар, тэрилтэ улэьиттэрэ кыттыбыттара.
Садка барыта: 3000 тыьыынча хатын,
1000 тыь. тиит,
1000 тыь. харыйа,
4000 тыь. талах, сэппэрээк олордуллубута.
Бэрэ куол диэкки тыалтан харыстыыр сыалтан хатыннары олордубуттара. Сад устунан - туоратынан уу суурэригэр аналлаах 4 км. уьуннаах хоруу хаьыллыбыта.
1958 сыллаахха Комсомол торуттэммитэ 40 сылын туолбута. Ону чиэстээн ботаническай сады «Комсомол 40 сыла» диэн ааттабыттара.
Тойбохой олохтоохторо, уорэнээччилэрэ сынньаналларыгар анаан беседка, хорууну туоруур муосталар тутуллубуттара. Сад ортотугар гражданскай сэриигэ олбут комсомолецтарга анаан памятник туруоруллубута. Ол билигин суох.
Садка отонноох – астаах уунээйилэри эмиэ ууннэрэллэрэ. Ол курдук со5уруу дойдуга уунэр яблоня хас да корунэ, вишня, дьиикэй абрикос уунэллэрэ. Ону таьынан Саха сирин араас муннуктарыгар уунэр – черемуха, моонньо5он, хапта5ас, долуьуон хас да сорда. Бу уунээйилэр сиэмэлэрин Советскай Союзка (Россия урукку аата) баар атын ботаническай садтартан почтанан сурутан ылаллара. Ол ыраах дойдуттан кэлбит сиэмэлэри о5олор бэйэлэрэ тылыннаран садка олордоллоро, улаатыар диэри харайаллара. О5олору сиэмэни тылыннарарга, уунээйини харайарга учууталлара Георгий Евдокимович уорэтэрэ.
Садка со5уруу дойдуга уунэр араас уунээйилэри олордубуттара. Билигин да5аны садка уунэн тураллар: акация, барбарис, рябина, жимолость, бузина уо.д.а. Бу уунээйилэри со5уруу дойдуттан Георгий Евдокимович бэйэтэ а5алара, эбэтэр киниэхэ почтанан ыыталлара.
О5олор тымныы сиргэ уунээйи тоьо бэркэ уунэрин билээри араас опыттары ыыталлара. О5олор чинчийэр улэлэригэр учууталлара, Дьокуускай куорат учуонайдара кэлэн комолоьоллоро.
1959 сыллаахтан Ботаническай сад аны бэйэтэ атын сирдэргэ сиэмэни, уунээйилэри тар5атар буолбута.
Тойбохой олохтоохторо дьиэлэрин таьыгар садка уунэр кыраьыабай сибэккиилэри, мастары дьиэлэрин таьыгар олордон барбыттара. Тойбохой ботаническай садын коро атын сирдэртэн оскуола о5олоро, улахан дьон экскурсия5а кэлэллэрэ, корон – со5он бараллара.
Бу хаартыска5а корор аарка5ыт 1958 сыллаахха тутуллубута. Онтон бу хаартыска5а костор – билинни арка, бу арканы 1976с. туруорбуттара.
Бу кэлэр 2007с. ботаническай сад 50 сылын туолар.
Билигин садка 1957-58 сыллардаахха о5олор ууннэрбит мастара улаатан, уунэн-чэчирээн баара5ай мастар буолан тураллар. Тойбохой саамай ыраас салгыннаах, кэрэ миэстэтэ буолан дьон собулээн сылдьар сирэ. Г.Е. Бессонов ууннэрбит саада ор сылларга чэлгийэ уунэ турдун.



Коля Анисимов – хорсун комсомолец
Николаева Алена, 4 б кылаас
Мин олорор переулогым Коля Анисимов аатынан. Коля Анисимов Сиэйэ Тубэйин олохтоо5о этэ. Кини а5ата Николай Михалев, ийэтэ Прасковья Христофоровна Михалева.
Коля Сиэйэ оскуолатын 5-с группатыгар уорэнэр эбит. Комсомол тэрилтэтэ олохтонуо5уттан комсомолга киирбит. Кини элбэхтик аа5ар, дьо5урдаах, сытыы уол этэ. Комсомол улэтигэр кыттан иьэр эбит, куттана, чугуйа сылдьыбат майгылаах.
Бу кэмнэ Петр Павлов диэн Хочо Уоьээ Мэйигин атыыьыта баьылыктаах уруннэр этэрээттэрэ Тойбохойу ылбыт, онтон Сунтаары.
Кыра унуохтаах, ыарыьах комсомолец Коля Анисимов Сиэйэ5э Кыьыл дружина тэриллибитигэр холбоспут. Ньурбаттан Сунтаартан иьэр а5ыйах киьилээх кыьыл этэрээтэ тиийэн кэлбит. Сиэйэлэр дружиналара ол этэрээккэ холбоспута. Этэрээт сынньана туьэн баран Сунтаарга баралларыгар Коля бараары аты кыайан мииммэккэ хаалбыт. Этэрээт командира: «Оссо улаата, кыа5ыра тус», - диэбит.
Ол олордохторуна Петр Павлов хамандыырынан анаабыт Попов Еремей Игнатьевич – Балтаанай Дьэрэмэй 50 киьилээх урун этэрээтэ Сиэйэни ылбыт. Сиэйэттэн 3 киьини: Коля убайын Михаил Николаевы, Коля Анисимовы, Семенов Соппуруон диэн о5онньору тутан Тойбохой ыстаабыгар ыыппыттар. 10-ча хонон баран тоттору ыыталаабыттар. Онтон эмиэ тутан Тубэйгэ илдьибиттэр. Атыыьыт Николай Иванович Тимофеев убайын а5а тойоно босхолоппут. Онтон Коляны ким да5аны мэктиэлээн ылбатах. Онон Коляны Тойбохойго илдьибиттэр. Остоохторун утары санарсан, этиьэн иьэр эбит. Тутулла сылдьан революционнай ырыалары ыллаабыт.
И.Строд этэрээтэ кэлиэн иннинэ кинини олорбуттэрэ. Оло баран иьэн ыллыыр куолаьын, кырыыс-таныар тылларын, олон эрэр ыьыытын-хаьыытын Чокчонолоох тумулун харыйалара инэринэн, билиннэ диэри суодуьа дьиппиэрэн тураллар.
Коля Анисимовы 1921 сыллаахха бэс ыйыгар 15 саасттаа5ар бандьыыттар кыыллыы (сугэнэн кэрдэн) олорбуттэрэ.
1972 сыллаахха ыам ыйын 19 кунугэр пионер кунугэр детдом территориятыгар пааматынньык туруорбуттара.

Мин олорор уулуссам улэьит дьоно
Федоров Володя,
4б кылаас
А5а дойдуну комускуур Улуу сэриигэ Тойбохойтон барыта 93 киьи барбыта. Алдьархайдаах сэрииттэн 24 киьи тыыннаах эргийэн кэлбиттэрэ. Сэрииттэн эргийэн кэлбит дьон бары Ийэ дойдулара чолугэр туьэригэр куустэрин харыстаабакка улэлээбиттэрэ, дьоллоох оло5у а5алан биьиги баарбыт. Сэрии ветераннарыгар биьиги махталбытын этэбит.
1995 сылга Кыайыы буолбута 50 сылын туолбута. Ол чиэьигэр биьиги уулуссабыт «50 лет Победы» диэн аат инэриллибитэ. Бу уулусса уруккута самолет туьэр сирэ - порт эбит. Сайын ыьыахха аты суурдэллэрэ.
Мирнэй – Сунтар массыына суола оноьуллан самолет сырыыта тохтообута. Тойбохой нэьилиэгэ кэнээн испитэ, онон порду уьаайба5а диэн анаан тунэппиттэрэ. Онтон ыла биьиги уулуссабыт торуттэммит.
Биьиги уулуссабытыгар 15 ыал уьаайба ылан, билигин 13 ыал дьиэ туттан олороллор. Мантан 4 ыала ынах, сылгы суоьулээх. Ыал барыта теплицаланан сайын дьиэлэрин таьыгар араас сибэккини олордоллор. Уулуссабытыгар барыта 54 киьи олорор.
Ол иьиттэн: о5ото – 31
кыыьа – 10
уола – 21
оскуола о5ото -18
студент – 4
детсад саастаах о5о – 5
Тыыл Улэ ветераннара – 5 киьи.
Урдук уорэхтээ5э – 5
Орто анал уорэхтээх5э – 6.

Тойбохой нэьилиэгин араас идэлээх специалистара, нэьилиэк киэн туттар дьонноро биьиги уулусса5а олороллор.
Тыыл Улэ ветерана, уулуссабыт саамай кырдьа5ас олохтоо5о Иванова Ксенья Гаврильевна буолар. Кини 1926 сыллаахха Тойбохой Туойдаа5ар торообутэ. Ийэтэ эрдэ олон 5 кылаастан ситэ уорэммэккэ, улэ ыараханын улэлэьэн барбыта. Сунтаар промкомбинатыгар пилорама5а, Кэмпэндээйигэ кирпииччэ5э улэлээбитэ. Эдэр сылдьан хайыьарынан дьарыктаммыта. Сэрии бутээтин утаа Дьокуускайга 18 оройуон хайыьардьыттарын курэ5э буолбута. Ол курэххэ Сунтаартан 3 киьи кыттыбыта, олор истэригэр Ксенья Гаврильевна баара. Хамаанданан 5 миэстэ, эстафета5а 3 миэстэ буолбуттара. Ол курдук Ксенья Гаврильевна эдэр сылдьан кыахтаах спортсменнар ахсааннарыгар сылдьара. Билигин да5аны дьиэтин ис-тас улэтин улэлиир, тэтиэнэх сылдьар.
Нэьилиэк депутата, урдук категориялаах врач, 2005с. Новосибирскай куоракка буолбут Дальнай Восток быраастарын съеьин кыттыылаа5а, участковай балыыьа сэбиэдиссэйэ, терапевт-врач Габышева Маргарита Дмитрьевна олорор.
Анна Степановна, Владимир Никанорович Корниловтар быйыл сайын «Сайдыс» диэн о5о спортивнай лаа5ырын тэрийэн улэлэттилэр. Бу лаа5ырга о5олор саахымат киитэрэйигэр, туой дьиктилэригэр, английскай тылыгар уорэнэн, лаа5ыр минньигэс аьылыгын аьаан, кордоохтук-нардаахтык атаардылар. Владимир Никанорович идэтинэн физрук, Анна Степановна – психолог.
Биьиги уулуссабытыгар элбэх о5олоох эдэр ыал Саргылана, Семен Сметаниннар олороллор. Саргылана Викторовна идэтинэн землеустроитель, биьиги туолбэ начальнига, Семен Семенович столяр идэлээх.
Мин а5ам Федоров Владимир Николаевич 25 сыл суоппарынан улэлиир. Иванов Олег Ефимович ыраах рейска сылдьар суоппарынан улэлээбитэ.
Республика5а биллэр Улэ Геройа Г.Е.Бессонов тэрийбит музейын улэьиттэрэ: Саргылана, Андрей Алексеевтар, Антон Павлов, Зинаида Егорова олороллор.
То5ой Сэлэ кооперативка улэлиир, бухгалтер идэлээх Варвара Васильевна олороллор.
Тыа хаьаайыстыбатын биир наадалаах специалиьа ветврач Сергеева Альбина Григорьевна. Учуутал идэлээх эдьиийдии-балыстыы Розалия Петровна, Елена Петровна Прокопьевалар, Алкександр Кириллович Спиридонов, медсестра Анна Николаевна Михайлова.
Зоотехник идэлээх специалистар: Александр Ильич Попов, Ольга Николаевна Иванова, Лидия Ивановна Федорова.
Ити курдук биьиги уулусса5а араас идэлээх улэьит ыаллар олороллор, улэлииллэр. Биьиги уулусса оссо да5аны сайда, чэчирии турдун.

Коля Анисимов
Сергеев Саня, 4 б кылаас
Коля Анисимов быьа холоон 1906-1907 сыллардаахха торообут. А5ата Михалев Николай Анисимович Тубэй Дьаархан нэьилиэгин олохтоо5о, ийэтэ Михалева Прасковья Христофоровна.
Бандьыыттааьын сылларыгар 1921 – 1922 уорэх сылыгар Коля Сиэйэ I ступеннаах оскуолатыгар 5 кылааска уорэммитэ.
Сиэйэ5э комсомол тэрилтэтэ тэриллибит кунуттэн Коля комсомол кэккэтигэр киирбитэ. Кини сытыы, барытыгар дьо5урдаах о5о этэ. Элбэхтик кинигэни аа5ара, учугэйдик уорэнэрэ, барыны бары интэриэьиргиирэ. Комсомольскай улэ5э активнайдык кыттара. Хочо улууьугар бандьыыттааьын тэриллибит сура5ын истэн отой собулээбэтэ5э. Бандьыыттары утары охсуьар партизанскай этэрээккэ киириэн ба5арбыта. Коля 15-16 саастаа5ын, кыратын, хатынырын, сэриилэьэргэ бэлэмэ суо5ун иьин партизанскай этэрээккэ ылбатахтара.
Сиэйэни Попов Еремей Игнатьевич хамандыырдаах бандьыыттар кэлэн ылбыттара, комсомоллары туппуттара. Тутуллубут дьоннору Тойбохойго бандьыыттар штабтарыгар илдьибиттэрэ. Бу маай ый бутэьик чыыьылата этэ. Тутуллубут дьоннору онно 10 хонук хаайан олордубуттара уонна сотору Сиэйэ5э тоттору ыыталаабыттара.
Бэс ыйын ортото бандьыыттар Коляны уонна оссо 2 киьини иккиьин тутан Тойбохойго а5албыттара. Коляны Тойбохой быраабатын дьиэтигэр ургулдьу аьарбыттара. Ыстыыктаах саалаах 20-чэ бандьыыт олбуорга киирэн аанна тоьуйбуттара. Олбуор иьигэр бандьыыттар сааларын оро тутан, икки кэккэнэн сэлэлээн тураллара. Коляны олор ортолорунан киллэрэллэр. Уолчаан онтон толлубата5а, бо5отук туттубута. Кыьыл этэрээтигэр холбоьорго кордоспут партизана тыы булан курэппит «буруйун» боруостатаары бандьыыттарга холбоьоругар, нэьилиэнньэ5э агитацияны ыытарыгар тылын ыла сатаабыттара. Коля иннин биэрбэтэ5э. «Кыьылбын, баанда5а сулууспалыам кэриэтин ба5ардар олорун! Эьиги миигин эрэ олоруоххут, Советскай былаас эьигини барыгытын сир иэниттэн имири эьиэ!» - диэн Коля Анисимов бандьыыт палачтарын иннигэр туран эр санаатын киллэрэн туран эппитэ. Бандьыыттар Коляны сур кырыктаахтык дьакыйбыттара.
Сунтаар эдэр геройа Коля Анисимов ити курдук сана олох иьин оло5ун толук уурбута.

Мин олорор уулуссам
Сидорова Валя,
4 б кылаас
Мин молодежнай уулусса 11а нуомэригэр олоробун. Биьиги уулуссабыт кылгас, 200-тэн тахса ыаллаах. Тоьо да а5ыйах ыаллаа5ын иьин киэн историялаах эбит. Дьон кэпсээниттэн маннык эбит.
Билигин турар бэкээринэттэн са5алаан уулусса со5уруу отто дьиэлэри кэриилээн ойуур эбит. Ойууртан са5алаан анаар отто хонуу, анаар отто Арыыга диэри буола эбит. Ол буола5а хаппыыста олордоллоро, арыт бурдук ыьаллара уьу.
1954 сыллаахха уулуссабыт со5уруу оттугэр баанньык дьиэтэ тутулла сылдьыбыт. 1972 сыллаахха котуруллубут. Уулусса илин оттугэр, билигин Филиппов Владимирдаах олорор сирдэригэр улахан уу баьар холуодьас баара уьу. Биьиги уулуссабыт куьун, саас наьаа кыраьыабай, атыннык эттэххэ ко5ордуу барбыт.
Бу уулусса5а аан бастаан 1960 сыллаахха сэрии ветерана Илларионов Павел Егоровичтаах дьиэ туттан киирбиттэр. Ол кэнниттэн утуу-субуу Иванов Виктор Дмитриевичтаах, Семенов Гаврил Даниловичтаах 1962с. дьиэ туттан киирбиттэр. Ол кэнниттэн 1968с. фельдшер идэлээх, дьон мэлдьи убаастыы саныыр, махтанар киьитэ Корнилов Варнава Николаевичтаах дьиэ туттан киирбиттэр.
70-с сыллартан са5алаан ыаллар дьиэ туттубуттар, эдэр учууталларга анаан 2 уопсай дьиэ тутуллубуттар. Ол иьин сана уулусса сана элбэх ыал, дьон олорорун иьин Молодежнай диэн ааттаммыт.
Биьиги уулуссабытыгар киьи саамай санааргыыра – саас, куьун илин оттун уу ылан кэбиьэр, ханна да кыайан барбакка инэн сытар.
1975с. эргэ дьиэни коьорон а5алан тутан кырдьа5ас, со5отох о5онньору олордубуттар. Бу о5онньор аата Петров Андрей Иванович, дьонно биллэринэн Хороох Ондурэй. 80-ча сааьыттан лаппа тахсан баран Элгээйигэ кырдьа5астар дьиэлэригэр олбутэ. Биьиги уулусса урукку о5олоро инэн сытар уулусса уутун Хороох муората диэн ааттаабыттар.
Ол курдук биьиги уулусса5а араас дьон олороллор уонна олорон ааспыттар. Мин олортон а5ыйах киьини бэйэм интэриэьиргээбиппин кэпсээн ааьыам.
Мин бэйэм олорор уьаайбабар олорбут ийэм кырдба5ас эдьиийиттэн Родионова Татьяна Тихоновнаттан са5алыыбын. Ийэм эбээтэ суох буолан эдьиийин эбээм диэн ааттыыра. Ол эбэтэр мин хос эбэм буолар. Кини аьара мындыр ойдоо5о, сатабыл илиилээ5э, минньигэс астаа5а уьу. Эбээм атыыьытынан, остулубуойга кассирынан улэлээбитэ. Дьонно иистэнньэнинэн, минньигэс астаа5ынан биллэр. Танас сыыьыттан саахымат аттаран тигэрэ, уксун туулээ5инэн иистэнэрэ. Тоьолоох элбэх бэргэьэни, этэрбэьи тикпитин аа5ан сиппэккин. «Быысыбайдыырын, хоруонканан оьуор анньарын аа5а да барыллыбат»,- диир ийэм. Куручуогунэн баайара уонна араас муодунай танастары тигэн атыылыыра. Минньигэс бэрээнньиктэри, бэрэскиини, алаадьыны, тортары астаан дьаарбанка5а, ыьыахха атыылыыра. Наьаа аьыныгас этэ. Икки кыыьы ииппитэ. Улахана Васильева Антонина Арсентьевна, билигин Тойбохой орто оскуолатыгар пенсия5а тахсан да баран саха тылын уорэтэ сылдьар. Иккис кыыьа Тотонова Татьяна Аркадьевна кинини батан Сунтаарга «Татыйыына» ма5аьыыныгар утуо суобастаахтык атыыьытынан улэлии сылдьар. Эбэм 74 сааьыгар ыалдьан олбутэ.
Иккис кэпсиир киьибинэн билигин Улэ, тыыл ветерана, РСФСР норуотун уорэ5ириитин туйгуна Генерова Анна Степановна. Кини Кириэстээх, Тойбохой оскуолаларыгар тохтоло суох улэлээбтиэ, 300-кэ уорэнээччилээх. Уорэппит о5олоро Саха сирин араас муннуктарыгар улэлии-хамсыы сылдьаллар. Анна Степановна бэртээхэй о5уруоччут, садовод. 1962 сылтан дьиэтин таьыгар сыл аайы, куьун, саас мас олордуутунан дьарыктаммыт. Онто билигин киьини сохторор улахан саад. Бу садка бэс, харыйа, уот, яблоня, рябина, сирень, акация уонна 44 хатын, моонньо5он, хапта5ас уо. д. а. уунээйилэр бааллар. Кини суолун утумнаан тороппут кыргыттара уьуон начальнай кылаас учууталларынан ситиьиилээхтик улэлии сылдьаллар. Улахан кыыьа - мин учууталым Елена Петровна Прокопьева.
Уьус киьибинэн Николаев Николай Гаврильевич буолар. Кини дьиэ кэргэнэ 1962 с. дьиэтин туттан киирбит. Бу дьикти идэлээх киьи - кини тимир ууьа. Аан иэччэ5ин, Саха быьа5ын, хомуьу, массыына араас саппааьын тимиртэн онороро. Кини бу эрэ идэтинэн мунурдаммата5а, Николай Гаврильевич совхозка араас тутуулары тутуспута. Ол курдук эргэ бэкээринэни, сельпо хонтуоратын (билиннитэ чайной), совхоз котуруллубут хонтуоратын уонна атын да тутуулары тутуспута. Кини тимиргэ уьанар идэтин иккис уола Юрий Николаевич утумнаабыт, ол курдук кини хомуьу, саха быьа5ын мин билэрбинэн онорор.
Тордус киьибинэн Спиридонова Евдокия Васильевна, кини 1978 сыллаахха Дьаархантан кыыьын аа5ы кытта коьон киирэн дьиэ туттубуттара. Евдокия Васильевна со5отох кыыстаах. Эдэр сааьыттан ыарахан улэ5э улэлээбит. Ол курдук доярканан, тарбыйах корооччунэн, мас кэрдиитигэр улэлээбит. Сунтаар суолун солооьунна кыттыбыта. Кэлин пенсия5а тахсарыгар Дьаарханна улэлээбитэ. Улэ, тыыл ветерана. Евдокия Васильевна тоьо да ыарахан оло5у аастар 104 сааьын туоларыгар 2005 сыллаахха ахсынньыга олбутэ. 2004 сыллаахха саас «Уйэ Сааас» диэн урун комус 35 устуука бриллиант таастаах уьун уйэлэнии мэтээлинэн на5араадаламмыта.
Онон маннык дьоннору кэпсээн тураммын Молодежнай уулусса5а энин дьикти идэлээхтэр, уьун уйэлээхтэр олорбуттар уонна олорор эбиттэр диэн тумуккэ кэллим.